یک مقام مسئول در سازمان زمین شناسی: با ادامه فعالیت سد گتوند زمین های حاصلخیز خوزستان شور می شوند

شفقنا نوشت: سخنگوی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور گفت: برای ساخت هر پروژه ی کلانی باید از سازمان زمین شناسی که امین دولت است استعلام شود که متاسفانه این کار به دلایل ضعف قانونی در کشور ما انجام نمی شود.

سد گتوند ، سدی ملی است که سال هاست بر روی آن کار شده است و اهمیت های فراوان دارد اما مشکلات ایجاد شده در این سد ما را به سازمان زمین شناسی برد تا ببینیم برای ساختن سدها از جمله سد گتوند کار کارشناسی در این سازمان انجام شده است یا خیر. به همین دلیل به سراغ محمد جواد بلورچی مشاور رئیس و سخنگوی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور رفتیم تا بدانیم آیا قبل از ساخت این سد از این سازمان استعلام شده است و این خطا رخ داده یا نه ؟

سخنگوی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور گفت: برای ساخت هر پروژه ی کلانی باید از سازمان زمین شناسی که امین دولت است استعلام شود که متاسفانه این کار به دلایل ضعف قانونی در کشور ما انجام نمی شود و برای ساخت این سد هم انجام نشده است و ما در حال تلاش هستیم تا در برنامه ششم این بسته را در قانون قرار دهیم.
متن گفت وگو خبرنگار شفقنا زندگی با محمد جواد بلورچی به شرح زیر است:
سوال: سد گتوند موافقان و مخالفین خود را دارد عده ای این سد را عبرت تاریخ می دانند و عده ای دیگر بر درست ساخته شدن این سازه تاکید دارند. شما از منظر زمین شناسی این سد را چگونه دیده اید؟اساتیدی بر ان باورند که اگر این سد در 10 و یا 20 کیلومتر بالاتر بنا ی شد این اتفاق رخ نمی داد، آیا این از منظر زمین شناسی درست است؟ و آیا برای ساختن این سد از سازمان زمین شناسی استعلام گرفته شده است؟
بلورچی: هر زمین شناسی که اطلاعات متوسطی از منطقه زاگرس داشته باشد و نگاهی به نقشه های توپوگرافی بیاندازد و یا حتی با پرس و جوی محلی هم می توانست به وجود لایه های نمکی در اطراف این منطقه پی ببرد چرا که این منطقه از سال ها پیش معدن نمک داشته است و قطعا اگر با یک روش علمی به این مساله نگاه می شد سد باید در جای دیگر بنا میشد اما من اعتقاد دارم هنوز هم دیر نشده و باید بپذیریم که اشتباه کرده ایم و این جزء خصوصیات انسان است که او را از سایر موجودات جدا می کند.امروز در سایر کشور های دنیا وقتی سازه ای ساخته می شود و متوجه اشتباه خود می شوند از همان جا مشکل را حل می کنند.
ما اعتقاد داریم که بسیار پیش از این می بایست از سازمان کمک گرفته می شد اما تا به امروز در مورد این ساختگاه از سازمان زمین شناسی کشور نظر و کمکی خواسته نشده با این حال در حال حاضر هم هر زمان همکاران در وزارت نیرو از ما کمک بخواهند در کنار آنها قرار خواهیم گرفت ودر حل این مشکل به آنها کمک خواهیم کرد تا مشکلات به حداقل برسد. قطعا ادامه این روند به نفع هیچ کس نیست. در حال حاضر آب شیرین کارون وارد این سد می شود و به نمک آلوده می شود. سازندی که 40 درصد مساحت دریاچه سد گتوند در آن قرار گرفته است سازندی است بنام گچساران که ما از قبل می شناختیم و می دانستیم که املاح گچ و نمک دارد و 40 درصد مقدارکمی نیست به این ترتیب نیمی از سد با این لایه های آلوده به گچ و نمک در ارتباط است. وجود معدن نمک از قبل در کنار دریاچه سد مشخصا می توانست کمک کند و نشان دهد که کیفیت آب در آینده خراب خواهد شد.
بنابراین باید بر اساس منطق ما سد را در جایی می ساختیم که کمترین آلودگی اتفاق می افتاد به همین دلیل من هم با این صحبت موافق هستم که اگر این سد 10 و یا 20 کیلومتر بالاتر ساخته می شد می توانستیم ساختگاهی پیدا کنیم که آسیب کمتری را وارد کند. بنابراین برای انتخاب این ساختگاه بر اساس داده های موجود دقت کافی نشده است.
سوال: چرا برای پروژه ای به این بزرگی و با هزینه های بسیار بالا این مطالعات به صورت دقیق صورت نگرفته است؟
بلورچی: منطق مطالعات علمی در همه جای دنیا می گوید که سازمان های زمین شناسی باید برای ساخت سازه های ویژه و پروژه های کلان ملی مورد استعلام قرار بگیرند ولی این کمبود قانونی در کشور ما وجود دارد البته این اتفاق در مورد سازمان های مانند محیط زیست و جنگل ها و مراتع می افتد ولی این فاصله تاکنون میان سازمان زمین شناسی و پروژه های کلان ملی وجود داشته و ما بسیار تلاش کردیم که در برنامه پنجم توسعه تکلیف قانونی شکل بگیرد تا سرمایه گذاری های ملی در طرح های بزرگ با یک بسته مطالعات کامل زمین شناسی و مخاطرات زمین شناختی همراه باشد و مورد تایید سازمان زمین شناسی قرار بگیرد که در جمع بندی های آخر از قوانین برنامه پنجم خارج شد. در حال حاضر نیز تلاشمان این است که این تکلیف درقانون برنامه ششم به عنوان یک اصل جدا نشدنی در پروژه های کلان و ملی قرار بگیرد .
باید تلاش کنیم این قانون در کشور نهادینه شود و استفاده از ظرفیت علمی سازمان زمین شناسی کشور که به معنی استفاده از تخصص زمین شناسی در انتخاب ساختگاه است مورد عنایت قرار گیرد ما در کشورمان مخاطرات زیادی مانند زمین لرزه، سیلاب، زمین لغزش و بسیاری دیگر از مخاطرات را داریم و این سازمان توان آنرا دارد که تاریخچه این مخاطرات را در گذشته منطقه بررسی کند و راهنمایی مناسب را در جهت ایمنی ساختگاه ارائه نماید تا کمترین آسیب به طبیعت و سرمایه گذاری ملی واردگردد. انتظار داریم این اتفاق به شکل درست در برنامه ششم رخ دهد زیرا بسیاری از انتخاب ساختگاه ها می توانست با استفاده از علم زمین شناسی در جایگاه مناسب تر، با سرمایه گذاری معقول تر و پایدارتری اتفاق بیافتد چرا که دیدگاه زمین شناسی توقف نیست بلکه هدف ایجاد توسعه پایدار است به نحوی که هم امروز استفاده کنیم و هم آیندگان آسیب نبینند و از مزایای آن بهره برند .

سوال: ایجاد دیوار ما بین سد و گنبد نمکی چرا نتوانست کمک کننده باشد؟
بلورچی: به نظر می رسد وقتی در اواخر ساخت سد به مشکل لایه های ضخیم نمک در محدوده دریاچه پی برده اند تلاش کردند پتویی از خاک رس را روی این لایه های نمکی بکشند و شاید اگر این پتو به نحو صحیحی کامل می شد ما امروزه با این مخاطرات مواجه نبودیم. ولی بنظر می رسد که در میانه ساخت این پتو با عجله آبگیری سد انجام شد و عملا وقتی این پتو به طور ناقص ساخته شود نمی تواند مانع برخورد آب با نمک شود. البته در تصاویر سد مشخص است که حجم زیادی از این پتو دچار لغزش شده و عملا تخریب شده
اگر این روش درست انجام می شد امکان بروز مشکل را کم تر می کرد و ما این تجربه را در سایر کشورها هم داریم و موفق بوده ولی یک حرکت مدیریتی نادرست که عجله برای افتتاح زودهنگام پروژه بود سبب شد پروژه ناتمام آبگیری شود و این خسارت دو برابر شود.

سوال: آیا کشاورزی که در پایین دست انجام می شود، آسیب رسان است؟
بلورچی: اگر قرار باشد که بر وجود این سد اصرار بورزیم و همچنان آب آلوده شده به نمک را به پایین دست کارون هدایت کنیم و با این آب کشاورزی هم کنیم به مرور زمین های شیرین دشت خوزستان شور می شوند و این برعکس کار منطقی در دنیاست چرا که همیشه با آبیاری آب شیرین زمین های شور را شیرین می کنند و ما بر عکس این موضوع کار می کنیم بنابراین در دراز مدت بر املاح خاک اضافه می شود و ویژگی های خاک تغییر می کند و در نتیجه حاصلخیزی به شکل قابل توجهی تغییر خواهد کرد.
سوال: با توجه به اینکه تحقیقات در این حوزه به دانشگاه تهران سپرده شده است آیا شما از تحقیقات دانشگاه تهران باخبر هستین؟
بلورچی: این موضوع را شنیده ام. این ها مباحثی است که نیازمند کارگروه های تخصصی است و باید از خرد جمعی استفاده شود. یقیننا حل این مشکل که با عدم توجه شکل گرفته نیازمند عقل ورزی جمعی و استفاده از همه رشته هاست که تمام گرایش ها و رشته های علمی کنار هم قرار بگیرند تا بتوان راهکار آن را پیدا کرد قطعا اگر در آن تیم همه تخصص ها کنارهم نباشند باز هم نتیجه ای حاصل نخواهد شد البته از نظر من این کار از عهده یک دانشگاه به تنهایی خارج است.
این را صادقانه می گویم که این کارگروه باید امکان بهبود را از تغییر روش بهره برداری تا حذف سد مورد بررسی قرار دهد و اگر این تیم تحقیقاتی به این نتیجه رسید که حذف این سد مقرون به صرفه تر از نگه داشتن آن است باید هزینه کنند و سد را جمع کنند. این راه بسیار منطقی تر از آن است که ما اصرار بر حفظ آن داشته باشیم و چندین هزار برابر به خودمان و محیط زیست خسارت وارد کنیم.
سوال: آیا راه حل اینکه از پایین اعماق آب،آب های شور خارج شود می تواند کمک کننده باشد؟
بلورچی: این ها مواردی است که باید به شکل دقیق به آن پرداخت. در نگاه اول به نظر می رسد ما هر چقدر میزان شوری آب را پایین بیاوریم قابلیت انحلال نمک در آب را افزایش می دهیم یعنی ما هر چه بیشتر آب شور را خارج کنیم آب شیرین بیشتری را در مجاورت نمک قرار می دهیم و این سیکل معیوب ادامه پیدا می کند.

سوال: سازمان زمین شناسی تا به حال پیشنهادی را به وزارت نیرو نداده است؟
بلورچی: قطعا سازمان زمین شناسی در هر بخشی که استعلام از آن شود و یا کمک خواسته شود این آمادگی را دارد و اگر وزارت نیرو از نیروهای تخصصی سازمان کمک بخواهد قطعا این سازمان این آمادگی و این قابلیت را دارد که تخصص های خود را در اختیار این وزارتخانه قرار دهد چرا که ما یک دستگاه دولتی و مشاور امین دولت در مباحث علوم زمین هستیم.
سوال: آیا تا به حال برای احداث سدی این اطلاعات از شما گرفته شده است؟
بلورچی: مشاوران همه پروژه های عمرانی کشور از نقشه ها و داده های سازمان در پروژه های خود استفاده می کنند( البته متاسفانه تعدادی از آنها حتی بدون معرفی منبع داده) و در بعضی از سدها در گذشته این استعلام گرفته شد و دوستان ما در این سازمان از تخصص خود برای بهتر نتیجه گرفتن این کار استفاده کرده اند و ما امیدواریم این مساله ادامه پیدا کند و در ساختن تمام سازه ها به خصوص سدها این تفکر شکل بگیرد.
باید این موضوع را مد نظر قرار داد در مورد هر پروژه عمرانی بزرگ وقتی کار تا اینجا پیش می رود پیدا کردن راهی برای حل مشکل بسیار سخت است چرا که میزان هزینه ای که برای ساخت پروژه استفاده شده است وقتی با آورده پروژه مقایسه می شود می بینیم نتایج مورد نیاز طرح محقق نشده است . از طرف دیگر ما تنها کشوری نیستیم که در دنیا این تجربه ها را داریم درهمه جای دنیا این اتفاق افتاده به طور مثال وقتی مطالعه ای بر روی سدها در کشور امریکا انجام می شود تعداد سدهای نا موفق در امریکا به 400 عدد می رسد که یا به دلایل زیست محیطی و یا امنیت پایین دست آن و یا نداشتن بازده مناسب جمع شده است. این مساله بسیار مهم است که اگر در یک سازه مهندسی به این نتیجه رسیدیم که بودن و یا حفظ یک سازه مهندسی ارزش محیط زیستی و بازدهی کم تری به نسبت بودن آن دارد نگران نباشیم آن را جمع کنیم و پاسخ مردم را صادقانه بدهیم چرا که هر تصمیمی عواقبی دارد و باید آن را پذیرفت و این مناسب نیست که انتظار داشته باشیم همیشه کار درست انجام دهیم وقطعا تا این کار را انجام ندهیم در سطح های بعد هم نمی توانیم کار را درست به پیش ببریم.
یکی از مشکلات ما این است که از تجربیات گذشته درس نمی گیریم و همین باعث می شود که مجبور به تکرار آن هستیم. ما سد لار، سد 15 خرداد و در حال حاضر سد گتوند را داریم. آیا ما از تجربیات گذشته درس گرفته ایم؟ اگر درس گرفتیم پس چرا تکرار می کنیم. درس گرفتن از گذشته ها باعث می شود سدی نسازیم مگر اینکه با اطمینان بسیار بالا شروع به انجام آن کنیم.
سوال: چرا کشوری مانند ایالات متحده که کشوری توسعه یافته است این تعداد از سد ها را به نادرست ساخته است؟
بلورچی:در این سدهایی که گفتم از سد با ارتفاع 10 متر وجود دارد تا سدی به ارتفاع 200 متر؛ و مساله دیگر این است که امریکا هم تا سال 1980 این دیدگاه وجود داشته که هر سدی که ساخته می شود خراب نمی شود اما خواست مردم و حافظان محیط زیست به جایی رسید که مثلا برای حفظ جان یک گونه ماهی دولت را مجبور کردند که این ماهی را به رودخانه مجاور برود و هزینه نگه داری این گونه از ماهی را سازنده سد تامین کند؛ بعد از آن سالها رای هایی فراوانی صادر شده و مشخص شده که سد برای همه مردم مفید نیست و مخالفینی دارد و مخالفین آن خواستار حذف آن هستند و دادگاه رای به حذف آن داد و شرکت سازنده باید خسارت حذف آن را هم می پرداخت. بنابراین این دیدگاه شکل گرفت.
این اتفاق در کشورهای دیگر هم می افتد و امیدوارم ما هم درس بگیریم. ما سدهای موفقی در کشور خودمان داشتیم چرا که تجربه سد سازی در کشور ما به 2000 سال پیش بر می گردد. در آن زمان ما کانال سوئز را ساختیم و همچنین در شوشتر تاسیسات عظیم آبی را ساختیم و یا سد کریت را در طبس که بعد از هزار و اندی سال بدون مسئول نگهداری کنترل سیلاب می کند و یا بند امیر را در شیراز ساختیم که بعد از دو هزار سال، و از سر گذراندن چندین بار سیلاب از روی آن، سالم و پایدار است و هنوز تقسیم آب می کند. ما سد زیر زمینی را به جهان معرفی کردیم و مبدع و مخترع آن بودیم اما خودمان در جهت توسعه آن کار نمی کنیم آن هم در اقلیمی که تبخیرش بیشتر از میانگین جهانی است.

سوال: سد زیر زمینی چگونه است؟
بلورچی: سد زیر زمینی مانند سد روی زمین است منتها در داخل آبرفت و خاک های دشت ساخته می شود و به جای آنکه روی زمین آب را جمع کنیم، در زیر زمین سطح آب را بالا می آوریم. با این کار آب آلوده نمی شود و آسیب هم نمی زند و برای همیشه می توان حفظش کرد؛ ما این نمونه را فراوان در ایران داریم مانند سد وزوان در میمه اصفهان، که در راستای یک رشته قنات سه سد زیرزمینی وجود دارد و در زمان های مختلف سال آب را در ارتفاع های مشخص حفظ می کردند و سطح آب در دشت بالا می آمد و بعد با قنات هایی با ارتفاع های مختلف منتقل به زمین های زراعی می شده و بهره برداری می کردند. این ها روش های توسعه پایدارند و کشورهایی مانند ژاپن ، برزیل و بسیاری دیگر از ما درس گرفته اند ولی ما تجربه اقلیم متفاوت غربی ها را در کشور خودمان انجام می دهیم. مثلا تجربه کشوری مانند سویس با میانگین بارش 1000 میلی متر را الگوی کشور خود کرده ایم با میانگین بارش 200 میلی متر و از تجربه آنها استفاده می کنیم در سویس اگر 30 سد هم پشت هم ساخته شود می تواند با بارندگی هایی که دارد آن را پر کند اما ما نمی توانیم چون در منطقه خشک هستیم نگاه درست به این موضوع ملزم به نگاه دیگری است که گذشتگان ما به آنها رسیده بودند و آن هم استفاده از قنات و سد زیر زمینی است دو سامانه ایرانی سازگار با محیط زیست .