نسخه چاپی
ارسال به دوستان
دارو باید گران شود تا با کیفیت شود/ امکان خودکفایی در تولید دارو نداریم/ مشروح میزگرد کیفیت دارو
بحران دارو از سال گذشته در کشور وجود دارد و در حالی که برخی داروها کم یاب هستند و مشابه ایرانی آن وجود دارد اما به خاطر بی کیفیتی کمتر کسی حاضر به مصرف آنهاست.
امید کریمی - زهرا تالانی: بسیاری هستند که برای خوردن حتی یک داروی سرماخوردگی سعی می کنند خارجی آن را تهیه کنند و به داروی ایرانی اطمینان ندارند.این عدم اطمینان به خاطر چیست؟گران بودن یا شکل و بسته بندی آن در این موضوع تاثیر دارد؟در همین زمینه میزگردی را با حضور عابد فتاحی عضو کمیسیون بهداشت مجلس و سیامک افاضلی تولید کننده دارو برگزار کردیم.
مشروح این میزگرد را که بخش هایی از آن پیش از این در روزنامه خبر منتشر شده است را می خوانید؛
چند روز پیش سازمان غذا و دارو اعلام کرد نباید مشابه خارجی داروهایی که در کشور تولید می شود را وارد کرد، درصورتیکه داروهای خارجی عمدتا تاثیر گذاری بهتری دارند. به نظر شما واقعا کیفیت داروهای تولید داخل به انداره خارجی هستند که اجازه واردات ندهیم و انحصار را برای شرکتهای داروسازی داخلی حفظ کنیم؟
فتاحی: باید همیشه یک رقابت سازنده داشته باشیم، اینکه بازار تنها در اختیار داروی ایرانی باشد و انحصاری، به نظر من سبب می شود که به مرور زمان کیفیت داروها پایین بیاید. ما نمی توانیم به درستی ارزیابی دقیقی کنیم که الان داروهای ایرانی چقدر کیفیت دارند؛ ارزیابی ما بر اساس داده های بیمارانی است که مصرف می کنند. متاسفانه مصرف داروهای بی کیفیت تولید داخل، موجب بی‌اعتمادی بیماران به محصولات ایرانی شده است و مصرف این محصولات علاوه بر بروز عوارض غیر قابل جبران برای بیمار، هیچ تأثیری در روند درمان ندارد. مثلا عده ای از بیماران قلبی و عروقی به علت شرایط جسمی نامناسب نباید از داروهای بی کیفیت استفاده کنند، و در صورتی که به این موضوع اهمیت داده نشود خطرات زیادی جان بیماران را تهدید خواهد کرد.مسوولان باید بهترین محصولات پزشکی را در اختیار مردم قرار دهند و عدم تهیه محصولات با کیفیت هیچ توجیهی ندارد.
افاضلی: ارزش بازار دارویی کشور امسال حدود 6 هزار میلیارد تومان می شود که اگر همین امروز تولید داخلی قطع شود بازار داخلی حداقل 25 هزار میلیارد تومان خواهد بود، یعنی از هر راهی که محاسبه شده، حجم بازار ما بیش از 4 برابر می شود. همچنین آمار نشان می دهد که کمتر از 10 درصد داروی مورد نیاز را وارد می کنیم، اما بیش از 40 درصد پولی که در بازار دارویی است برای همان 10 درصد هزینه می شود، چون داروی خارجی گران است. اما درباره کیفیت؛ یک واقعیت وجود دارد؛ وقتی فردی یک داروی خارجی را گران تهیه می کند اثر دارو نما را دارد که حتما اگر گران است پس کیفیت دارد. اگر الماس کوه نور را در یک بسته بندی معمولی به شما بدهند شما آن را کریستال می بینید و برعکس اگر کریستال را در جعبه شیک بدهند شما آن را کوه نور می بینید. ما متاسفانه به خاطر مشکلات اقتصادی روی خواص دارویی مثل رنگ، طعم و شکل بسته بندی دارو کار نکردیم، چون هزینه تولید دارو بالاست اما قیمت دارو همانقدر بالا نرفته. کیفیت بسته بندی در برخی داروها خوب نیستند و برای همین به چشم مردم نمی آیند. من برخی افراد خارجی را می شناسم که داروی ایرانی گرفته اند و بعد گفته اند چون مشابه خارجی آن را پیدا نکردند به دلیل کیفیت بالا، مصرف دو سالشان را از ایران تهیه کردند.
اما این مورد خیلی کم است و در مورد تمام داروها اتفاق نمی افتد؟
افاضلی: باید تفکیک و مشخص شود مشکل کیفیت است یا اینکه دارونماست. من کیفیت را به دوقسمت تقسیم می کنم کیفیت مورد انتظار و کیفیت ادراک شده. کیفیت مورد انتظار ذهنیتی است که از دارو دارید که شما با خرید دارو احساس می کنید یک ویژگی را دارد یا خیر. تفاوت زیادی بین این دو کیفیت وجود دارد. ادراک اندازه گیری نمی شود اما کیفیت قابلیت اندازه گیری است و آزمون دارد و می توان اثبات کرد که این ویژگی را دارد یا خیر. هم اکنون سقف کیفیت اندازه گیری و استاندارهایی که برای کیفیت دارو در دنیا وجود دارد را شرکت های داروسازی ما رعایت می کنند چون در داروسازی و ساخت دارو، روش های آنالیز دارو به صورت کتاب در آمده و در کشورهای انگلیس و آمریکا و اروپا هم وجود دارد. بنابراین ما سعی می کنیم استاندارهای دنیا را رعایت کنیم و کیفیت فرایند و محصول را داریم. کیفیت داروهای ما معادل کیفیت داروهایی است که در اروپا و آمریکا ساخته می شود. اما شاید برخی شرکتها به دلایل مختلف روی مباحث کیفی تمرکز نکنند و استثناهایی وجود داشته باشد، اما خیلی از داروهای ایرانی کیفیت دارند و در کشورهای خارجی تایید می شوند.
آقای افاضلی، این کشورهای خارجی که کیفیت داروی ما تایید می کنند کدام کشورها هستند؟
افاضلی: الان حجم زیادی از صادرات داروی ما به کشور عراق است. طبق قوانین جدید عراق، دارویی که وارد می شود را در آزمایشگاه انگلستان آزمایش می کنند بعد اجازه مصرف می دهند. الان در عراق داروی ایرانی مصرف می شود. پس در تولید محصول، ما مشکلی نداریم مشکل ما در کیفیت فرایند است که با دنیا فاصله داریم.
کیفیت فرایند در تولید دارو چقدر در کیفیت تاثیر می گذارد؟
افاضلی: کیفیت فرایند یعنی اصول یکنواختی فرایند تولید در ساخت دارو. به هرحال بی تاثیر نیست. این فرایند برای این است که اطمینان می کنیم در تولید دارو ذره ای ناخالصی نیست، برای همین تمام شرکتهای داروسازی موظف هستند برای سیستم هوا ساز، اتاق های تمیز، گردش مواد و حضور پرسنل در خط تولید، آزمایش های مختلف برای دستگاه ها را انجام دهند و مستندات آن در کارخانه باشد، چون تمام آنها در بازدیدهای دوره ای وزارت بهداشت چک می شود. بنابراین اکنون به سمت افزایش این کیفیت هم پیش می رویم اما با سطح مطلوب فاصله داریم. چون نیاز به سرمایه گذاری داریم و اقتصاد دارو بیمار است.
فتاحی: برخی مواد اولیه داروهایی که در کشور تولید می کنیم از خارج وارد می شود، برای همین در برخی داروها ایرانی و خارجی بودن تاثیری ندارد. مثلا داروی معده اومپرازول ایرانی داخلی و خارجی تفاوتی ندارد اما برای بیماریهای نادر، گاهی داروی ایرانی تاثیر چندانی ندارد. در چشم پزشکی قطره هایی داریم که ایرانی آن اصلا کیفیت ندارد. من دهها بار با تولید کنندگان صحبت کردم که قطره اشک مصنوعی را با کیفیت بیرون بدهید، چون قطره باید 6 ساعت لایه چشم را پوشش دهد، اما این اتفاق نمی افتد. از سوی دیگر، کیفیت دارو یک موضوع است اما تجویز به اندازه کامل هم موضوع دیگری است. تجویز دارو به وزن، سن و شرایط مریض بستگی دارد و این موضوع باید رعایت شود.
اما در قطره چشم که وزن و سن تاثیری ندارد. در همان چشم پزشکی که مثال زدید، یک قطره چشم ایرانی تاثیر چندانی ندارد و اما نوع خارجی آن چنین نیست.
فتاحی: مقدار و زمان مصرف دارو بر اثر گذاری آن خیلی تاثیر دارد. مثلا آنتی بیوتیک باید حتما یک هفته مصرف شود. در زمینه مصرف دارو نیاز به یک فرهنگ داریم. گاهی خود مریض به پزشک تلقین می کند که دارو یا آزمایشی را بنویسد. ما ملتی هستیم که دارو زیاد مصرف می کنیم و پزشکان در تمام حوزه های پاراکلینیک بیش از انداره تجویز دارند. در سال صدها نفر نیاز به آزمایش و سونوگرافی ندارد اما بی جهت این کار را انجام می دهند. این ضرر به بیمه هاست و چون سازمان های بیمه ای نمی توانند هزینه ها را تقبل کنند، مردم ناگزیرند 70 درصد هزینه ها را از جیبشان پرداخت کنند.
به نظر شما برای درمان اقتصاد دارو که به افزایش کیفیت دارو (از هر نظر) منجر شود، باید قیمت دارو افزایش یابد یا اینکه سازمان های بیمه ای تقویت شوند و کمک کنند؟
افاضلی: دارو باید گران شود اما نباید به بیمار فشار بیاید چون ما سازمان های بیمه گر داریم، تمام ایرانیها باید حداقل بیمه درمانی داشته باشند. وقتی سازمان تامین اجتماعی طلب وحشتناکی از دولت دارد نمی تواند خدمات خود را به خوبی ارائه کند، برای همین فشار روی قیمت دارو است که نهایتا منجر به این می شود که شرکتهای تولید کننده دارو با کمبود نقدینگی مواجه می شوند. کیفیت باید در محصول، فرایند و عوارض ناخواسته دارویی بالا برود. باید اثر بخشی دارو و کیفیت آن به وزارت بهداشت گزارش شود، اما این پروسه اتفاق نمی افتد . درحالیکه اگر وزارت بهداشت مستندانی پبدا کرد که دارویی مشکل دارد باید از بازار جمع شود و حتی اجازه تولید مجدد هم داده نشود.وظیفه سازمان غذا و دارو رسیدگی به این مسائل است اما به خاطر مشکلات دارویی در کشور، این سازمان به روزمرگی کشیده شده است. شرکت های تولید کننده دارو هم درگیر مسائل روزمره هستند. در چنین فضایی ساختار نظام دارویی به شکلی نیست که بین داروی بی کیفیت و با کیفیت فرقی متمایز شوید. ما یک طرح ژنریک داشتیم که جلوی شرکتهای چند ملیتی را گرفت اما الان که بیش از 150 شرکت داروسازی در کشور داریم و تولید دارو بومی سازی شده این طرح پاسخگو نیست، چون یک شرکتی که با هزینه بالا دارویی تولید می کند دارو را با همان شکل ، بسته بندی و همان قیمتی می فروشد که شرکت دیگر بدون کیفیت می فروشد ومصرف کننده نمی تواند تشخیص دهد.
فتاحی: من مخالف خودکفایی در تولید دارو هستم و هیچ زمان امکان ندارد ما در تولید دارو به خودکفایی برسیم. مثلا ما در تولید گندم اعلام خودکفایی کردیم اما الان جزو وارد کنندگان بزرگ گندم هستیم. ما جشن می گیریم که در تولید دارو خودکفا هستیم اما وقتی یک بیماری نادر جدید داشته باشیم، دارو نداریم و نیاز به واردات داریم. ما دستگاه را از کشور خارج وارد می کنیم، نیروهای ما در خارج آموزش می بینند و مواد اولیه هم وارد می کنیم اما بعد هیاهو می کنیم که کیفیت داروی ما بهتر از شماست. البته منشا آن بیشتر سیاسی است. من معتقدم که در شرایط امروز کشورها باید بر اساس توانمندی که دارند در تولید محصولات برنامه ریزی کنند، مثلا ما نمی توانیم خودرواستاندارد تولید کنیم اما اجبار به تولید داریم.وقتی ما در فرش و کشاورزی توانمندی داریم چرا باید خودروی غیر استاندارد تولید کنیم؟
یعنی در تولید دارو امکان خودکفایی نداریم؟
افاضلی: در اصلاح ساختار نظام دارویی هیچ وقت نباید به سمت خودکفایی در حوزه ای که مزیت رقابتی نداریم برویم. ما می توانیم در دارویی که امروز تولید می کنیم مزیت رقابتی از نظر قیمت داشته باشیم به شرطی که ساختار کلان اقتصادی و نظام دارویی را درست کنیم و تنها برای داخل تولید نکنیم، بلکه به عنوان منبع ارزآوری دارو را صادر کنیم چون تکنولوژی داروسازی استراتژی ای است که هر کشوری آن را ندارد. اما در مورد دارو من قبول دارم که خودکفایی بدون توجه به کیفبت و جنبه های اقتصادی اصلا درست نیست.
فتاحی: ما به افق 1404 نزدیک می شویم اما با چشم اندازهایی که در نظر داشتیم خیلی فاصله داریم. برای رسیدن به هدف باید باید برنامه ریزی داشت. اهداف بر اساس توان تعریف شدند اما به خاطر عدم برنامه ریزی رسیدن به آن سخت است. باید توجه داشت که ما در کشور انقلاب کردیم و یک کشور آرمانگرا هستیم، بنابراین مجبور به تولید دارو هستیم. همچنین به خاطر تحریم و مشکلاتی که داریم ما باید دارو تولید کنیم حتی اگر بی کیفیت باشد و باید به سمت خودکفایی پیش برویم اما باید در یک رقابت سالم و درست کیفیت دارو بالا برود.
بارها اعلام شده که ما و کشورهای اروپایی مواد اولیه تولید دارو را از یک منبع که عمدتا چین و هند است وارد می کنیم، چرا کیفیت دارو در آن کشورهای بالاتر از کشور ماست؟
فتاحی: بالاخره داروهای ایرانی و خارجی تفاوت دارند اما این تفاوت در مواد اولیه آنها نیست و مواد اولیه تا حد زیادی یکسان است. البته ماده اولیه خوب هم لازم است اما هنر و پیچیدگی کار، در مخلوط کردن و به‌دست آوردن داروی نهایی است. به عبارت دیگر، میزان اثربخشی دارو، فقط به ماده اولیه خوب مربوط نیست و به فرآیند خوب و صحیح ساخت آن هم بستگی دارد. در کشور ما، قسمت دوم، یعنی صنعت وجود دارد اما متاسفانه در تهیه ماده اولیه در داخل، هنوز با مشکل روبه‌رو هستیم و نمی‌توانیم همه مواد اولیه دارو را از داخل کشور تامین کنیم. در خط تولید داروها، علاوه بر مواد اولیه، از مواد چسباننده، بازکننده، افزودنی و... هم استفاده می‌شود که این مواد در کیفیت نهایی دارو، اثر بسیار زیادی دارند. اگر هرکدام از این مواد، کیفیت لازم را نداشته باشند، محصول نهایی، مطلوب از آب درنمی‌آید. متاسفانه تهیه همه این مواد (چه اولیه و چه افزودنی) در داخل کشور امکان‌پذیر نیست و لازم است بعضی از آنها از منابع مناسب خارجی، انتخاب و خریداری شوند.
وقتی مواد اولیه شرکت های داروسازی ایران و اکثر کشورهای اروپایی از یک جا وارد می شود، علت اصلی پایین بودن قیمت داروهای ایرانی در مقایسه با نمونه‌های خارجی چیست؟
فتاحی: واقعیت آن است که داروهای ایرانی از خارجی ارزان‌تر هستند و علت آن هم کیفیت پایین داروی ایرانی در مقایسه با داروی خارجی است. نوع ماده اولیه ای که در ساخت داروهای ایرانی به کار گرفته می‌شود در کیفیت و اثربخشی آن نسبت به داروهای خارجی تاثیرگذار است، وقتی بیمار از داروی خارجی نتیجه بهتری می‌بیند طبیعی است که طالب خرید داروی خارجی حتی به قیمت مضاعف است. صنعت دارویی کشور توان مقابله با داروهای خارجی را ندارد، این واقعیتی است که باید پذیرفت، ما در حال حاضر قادر نیستیم از لحاظ تولید دارو و کیفیت و اثربخشی آن، با کشورهای پیشرفته رقابت همسانی داشته باشیم.
افاضلی: من این موضوع را قبول ندارم؛ هم اکنون بسیاری از کشورهای دنیا متقاضی دریافت داروهای ایرانی به لحاظ قیمت ارزان و کیفیت بالای آن هستند. اکنون بیش از 96 درصد نیاز دارویی کشور در داخل تولید می شود و تنها سه و نیم درصد از داروهای مورد نیاز بیماران از سایر کشورها تامین می شود. داروهای وارداتی بیشتر در زمینه بیماری های خاص از قبیل ام‌اس است. داروی ساخت داخل، از نظر ماده اولیه هیچ‌چیز کم ندارد و کنترل‌های وزارت بهداشت در مورد تضمین کیفیت دارو وجود دارد و تا وقتی که ثابت نشود دارویی از استانداردهای لازم برخوردار است، به بازار عرضه نمی‌شود. در نهایت اینکه فقط شاید تکنیک ساخت بعضی داروهای خارجی بهتر باشد ولی همین امر باعث شده کل صنعت داروسازی تحت‌تاثیر قرار بگیرد.
شایعاتی هم در مورد داروی چینی و هندی وجود دارد. شما قبول دارید که برخی داروهای بی کیفیت چینی و هندی به خصوص داروی چینی وارد کشور شد؟
افاضلی: داروی چینی به طور رسمی وارد نشده اما مواد اولیه بسیاری از داروها در تمام دنیا از چین است. این اصلا مهم نیست، مهم این است که کیفیت آن خوب باشد.نباید گفت که کالای چینی بد است.یک دوره کشور ژاپن این وضعیت را داشت اما الان سمبل کیفیت شده است.
ما با چین مراودات اقتصادی داریم که آنها نمی توانند پولشان را بدهند آیا امکان مبادله پایاپای دارو وجود دارد؟
افاضلی: در صنعت دارویی نه. اما این یک بحث در اقتصاد کلان است.
فتاحی: در کشور ما جنس چینی کیفیت ندارد در کشورهای اروپایی و آمریکا کیفیت بالاست و متفاوت از کشور ماست.
امسال به دلیل مشکلی در سرم سازی رازی، واکسن فلج اطفال تولید شده، قابل استفاده نبود و نزدیک بود که یک بحران در ایران آن هم برای بیماری که ریشه کن شده، بوجود بیاید. فکر نمی کنید انحصاری بودن تولید، کشور را به سمتی می برد که بیماری که ریشه کن شده دوباره شروع شود؟
افاضلی: تولید برخی داورها در اختیار بخش دولتی است و ساختار نطام دارویی کشور نیمه دولتی است. برای تولید داورهای ام‌اس و واکسن های خاص توجیهی برای بخش خصوصی وجود ندارد که تولید شود.
یعنی حتی برای واکسن فلج اطفال هم توجیه اقتصادی وجود ندارد؟
افاضلی: هزینه ساخت و کنترل بالاست اما راهکار این نیست که 10 شرکت دیگر این واکسن را تولید کنند بلکه راهکار اصلاح ساختار نظام تولید دارو است. باید مدیریت کرد تا اگر مشکلی در تولید دارویی پیش آمد بتوانیم مشکل را برطرف نکیم. این بحث مدیریتی است. الان مشکل انحصار نیست، مشکل مدیریتی است. اگر مدیریت داشتیم وضع دارو این نبود. الان در سال 2014 هستیم شما حاضرید یک داروساز آپاندیسیت شما را عمل کند؟ چند درصد سیستم مدیریت کشور ما درس مدیریت را خوانده اند؟ به نظر من باید کار اصولی انجام داد چون یک مدیر فارغ التحصیل خروجی مجموعه را بالا می برد.
فتاحی: آقای افاضلی به مدیریت اشاره کردند. من در مجلس هفتم و نهم حضور داشتم و ساختارهای بیمار گونه نظام سلامت را بررسی کردیم و متوجه شدیم که ساختار نظام دارویی بیمار است. بودجه کشور ما انقباضی است و ایرادات زیادی دارد.
با توجه به اینکه هزینه تولید دارو در کشور ما بالاست و مواد اولیه هم از خارج وارد می شود چرا اصرار به تولید داریم که گاهی کیفیت آن هم پایین است؟
افاضلی: دارو یکی از اقلامی است که می تواند برای کشور ارزآوری داشته باشد، شاید در چند سال آینده تولید دارو کیفیت خوبی داشته باشد،به شرطی که ساز و کار تولید دارو را رعایت کنیم.در هیچ زمینه ای نمی توان خودکفا بود و هر روز داروهای جدید می آید.مگر پیشتاز علمی دنیا باشیم و جلوتر از سایر کشورها باشیم که فعلا با این ساختار خیلی فاصله داریم. الان هزینه تولید یک داروی جدید بین 700 هزار میلیون تا 5 میلیون دلار است که کل بازار دارویی ما 5 میلیارد دلار نیست. بنابراین باید واقع گرایانه بود که با این سیستم نمی توان خودکفا بود مگر اینکه اقتصاد دارو را قوی کنیم. صادرات داشته باشم و بازار بیشتری را قبضه کنیم تا کیفیت و استاندارد بالا برود.
در سال 93 پیش بینی شده که بودجه بیمه سلامت 66 درصد افزایش داشته باشد. در نتیجه تعرفه درمان هم باید افزایش یابد. آیا این موضوع بر قیمت دارو تاثیر می گذارد و نظام بیمار اقتصاد دارویی را خوب می کند؟
فتاحی: باید بیمه، دارو و بیمار را در یک مجموعه نگاه کنیم. در ایران در حدود 18 نوع دفترچه داشتیم که قصد کردیم همه انها را یکی کنیم. چند مورد باقی مانده است. اما متاسفانه ما فرهنگ بیمه ای در کشور نداریم. دو نفر از یک خانواده با هم به بیمارستان می روند اما نوع بیمه آنها متفاوت است یکی مجبور است که کلی پول پرداخت کند اما دیگری مقدار کمی. در حالیکه بیمه درمان حق همه شهروندان است و باید این مشکل حل شود.ت نها راه چاره برای کاهش فشار قیمت خدمات درمانی بر روی مردم پرداخت قسمتی از هزینه‌های درمانی مردم توسط بیمه‌هاست و بیمه‌ها باید حدود 70 درصد این هزینه‌ها را تقبل کنند، همچنین در حوزه بیماری های خاص دولت موظف به کمک به این بیماران است و در ارتباط با دارو و خدمات درمانی این بیماران، باید به آنها یاری شود.
سال گذشته مشکل کمبود دارو به ویژه در داروی بیماریهای خاص و بیهوشی داشتیم. این مشکل برای امسال ظاهرا حل شد. پیش بینی شما برای آینده چیست؟
افاضلی: متاسفانه ما سال گذشته در داورهای پایه ای هم مشکل داشتیم،چون همانطور که گفتم ساختار اقتصاد دارویی مشکل دارد. البته تحریم نقش داشت چون در سال های قبل شرکت های تولید کننده دارو، برای واردات مواد اولیه، 10 درصد را ابتدا پرداخت می کردند اما سال گذشته خریدها 100 درصد نقدی بود و سیستم مدیریتی هم به گونه ای بود که شرکتها حتی بیشتر هم پرداخت می کردند. الان سیستم به طور کامل درست نشده چون به شرکتهای تولیدی لطمه زد و یکسری از داروها تولید نشد.
شما آینده بازار دارویی ایران را چگونه می بیند؟
افاضلی: یکسری بازارهای نوظهور برای شرکت های دارویی وجود دارد که سرعت رشد در آنها بالاست. ایران یکی از این بازارها برای شرکت های بین المللی دارویی است؛ پیش بینی می شود در آینده حجم دارویی کشور به 25 هزار میلیاردتومان برسد. ضمن اینکه بحث دامپینگ هم وجود دارد و اروپاییها هم آماده دامپینگ هستند. اگر چنین اتفاقی بیفتد سرعت رشد بالا است.
فتاحی: در حوزه دارو با تحریم مواجه نیستیم، بیشتر مشکلات مربوط به حوزه دارو مربوط به مدیریت داخل و ارز تخصیصی به دارو است و هیچ کشوری کشور ما را در حوزه دارو تحریم نکرده است. دارو مانند ماشین و کالاهای لوکس نیست و مسئولان باید تمام تلاش خود را برای تامین داروی مورد نیاز مردم به کار گیرند، با اختصاص یک تا دو میلیارد دلار تمام مسائل مربوط به دارو حل می شود و این پول زیادی نیست، همچنین شرکت‌هایی که مبادرت به واردات دارو می‌کنند نباید داروهای مورد مردم را به بازار سیاه بدهند و در انبار خود ذخیره نکنند. امسال برخی داروها مانند داروهای بیهوشی در مقایسه با سال های گذشته با کیفیت بالاتری توزیع می‌شوند.
امید کریمی - زهرا تالانی: بسیاری هستند که برای خوردن حتی یک داروی سرماخوردگی سعی می کنند خارجی آن را تهیه کنند و به داروی ایرانی اطمینان ندارند.این عدم اطمینان به خاطر چیست؟گران بودن یا شکل و بسته بندی آن در این موضوع تاثیر دارد؟در همین زمینه میزگردی را با حضور عابد فتاحی عضو کمیسیون بهداشت مجلس و سیامک افاضلی تولید کننده دارو برگزار کردیم.
مشروح این میزگرد را که بخش هایی از آن پیش از این در روزنامه خبر منتشر شده است را می خوانید؛
چند روز پیش سازمان غذا و دارو اعلام کرد نباید مشابه خارجی داروهایی که در کشور تولید می شود را وارد کرد، درصورتیکه داروهای خارجی عمدتا تاثیر گذاری بهتری دارند. به نظر شما واقعا کیفیت داروهای تولید داخل به انداره خارجی هستند که اجازه واردات ندهیم و انحصار را برای شرکتهای داروسازی داخلی حفظ کنیم؟
فتاحی: باید همیشه یک رقابت سازنده داشته باشیم، اینکه بازار تنها در اختیار داروی ایرانی باشد و انحصاری، به نظر من سبب می شود که به مرور زمان کیفیت داروها پایین بیاید. ما نمی توانیم به درستی ارزیابی دقیقی کنیم که الان داروهای ایرانی چقدر کیفیت دارند؛ ارزیابی ما بر اساس داده های بیمارانی است که مصرف می کنند. متاسفانه مصرف داروهای بی کیفیت تولید داخل، موجب بی‌اعتمادی بیماران به محصولات ایرانی شده است و مصرف این محصولات علاوه بر بروز عوارض غیر قابل جبران برای بیمار، هیچ تأثیری در روند درمان ندارد. مثلا عده ای از بیماران قلبی و عروقی به علت شرایط جسمی نامناسب نباید از داروهای بی کیفیت استفاده کنند، و در صورتی که به این موضوع اهمیت داده نشود خطرات زیادی جان بیماران را تهدید خواهد کرد.مسوولان باید بهترین محصولات پزشکی را در اختیار مردم قرار دهند و عدم تهیه محصولات با کیفیت هیچ توجیهی ندارد.
افاضلی: ارزش بازار دارویی کشور امسال حدود 6 هزار میلیارد تومان می شود که اگر همین امروز تولید داخلی قطع شود بازار داخلی حداقل 25 هزار میلیارد تومان خواهد بود، یعنی از هر راهی که محاسبه شده، حجم بازار ما بیش از 4 برابر می شود. همچنین آمار نشان می دهد که کمتر از 10 درصد داروی مورد نیاز را وارد می کنیم، اما بیش از 40 درصد پولی که در بازار دارویی است برای همان 10 درصد هزینه می شود، چون داروی خارجی گران است. اما درباره کیفیت؛ یک واقعیت وجود دارد؛ وقتی فردی یک داروی خارجی را گران تهیه می کند اثر دارو نما را دارد که حتما اگر گران است پس کیفیت دارد. اگر الماس کوه نور را در یک بسته بندی معمولی به شما بدهند شما آن را کریستال می بینید و برعکس اگر کریستال را در جعبه شیک بدهند شما آن را کوه نور می بینید. ما متاسفانه به خاطر مشکلات اقتصادی روی خواص دارویی مثل رنگ، طعم و شکل بسته بندی دارو کار نکردیم، چون هزینه تولید دارو بالاست اما قیمت دارو همانقدر بالا نرفته. کیفیت بسته بندی در برخی داروها خوب نیستند و برای همین به چشم مردم نمی آیند. من برخی افراد خارجی را می شناسم که داروی ایرانی گرفته اند و بعد گفته اند چون مشابه خارجی آن را پیدا نکردند به دلیل کیفیت بالا، مصرف دو سالشان را از ایران تهیه کردند.
اما این مورد خیلی کم است و در مورد تمام داروها اتفاق نمی افتد؟
افاضلی: باید تفکیک و مشخص شود مشکل کیفیت است یا اینکه دارونماست. من کیفیت را به دوقسمت تقسیم می کنم کیفیت مورد انتظار و کیفیت ادراک شده. کیفیت مورد انتظار ذهنیتی است که از دارو دارید که شما با خرید دارو احساس می کنید یک ویژگی را دارد یا خیر. تفاوت زیادی بین این دو کیفیت وجود دارد. ادراک اندازه گیری نمی شود اما کیفیت قابلیت اندازه گیری است و آزمون دارد و می توان اثبات کرد که این ویژگی را دارد یا خیر. هم اکنون سقف کیفیت اندازه گیری و استاندارهایی که برای کیفیت دارو در دنیا وجود دارد را شرکت های داروسازی ما رعایت می کنند چون در داروسازی و ساخت دارو، روش های آنالیز دارو به صورت کتاب در آمده و در کشورهای انگلیس و آمریکا و اروپا هم وجود دارد. بنابراین ما سعی می کنیم استاندارهای دنیا را رعایت کنیم و کیفیت فرایند و محصول را داریم. کیفیت داروهای ما معادل کیفیت داروهایی است که در اروپا و آمریکا ساخته می شود. اما شاید برخی شرکتها به دلایل مختلف روی مباحث کیفی تمرکز نکنند و استثناهایی وجود داشته باشد، اما خیلی از داروهای ایرانی کیفیت دارند و در کشورهای خارجی تایید می شوند.
آقای افاضلی، این کشورهای خارجی که کیفیت داروی ما تایید می کنند کدام کشورها هستند؟
افاضلی: الان حجم زیادی از صادرات داروی ما به کشور عراق است. طبق قوانین جدید عراق، دارویی که وارد می شود را در آزمایشگاه انگلستان آزمایش می کنند بعد اجازه مصرف می دهند. الان در عراق داروی ایرانی مصرف می شود. پس در تولید محصول، ما مشکلی نداریم مشکل ما در کیفیت فرایند است که با دنیا فاصله داریم.
کیفیت فرایند در تولید دارو چقدر در کیفیت تاثیر می گذارد؟
افاضلی: کیفیت فرایند یعنی اصول یکنواختی فرایند تولید در ساخت دارو. به هرحال بی تاثیر نیست. این فرایند برای این است که اطمینان می کنیم در تولید دارو ذره ای ناخالصی نیست، برای همین تمام شرکتهای داروسازی موظف هستند برای سیستم هوا ساز، اتاق های تمیز، گردش مواد و حضور پرسنل در خط تولید، آزمایش های مختلف برای دستگاه ها را انجام دهند و مستندات آن در کارخانه باشد، چون تمام آنها در بازدیدهای دوره ای وزارت بهداشت چک می شود. بنابراین اکنون به سمت افزایش این کیفیت هم پیش می رویم اما با سطح مطلوب فاصله داریم. چون نیاز به سرمایه گذاری داریم و اقتصاد دارو بیمار است.
فتاحی: برخی مواد اولیه داروهایی که در کشور تولید می کنیم از خارج وارد می شود، برای همین در برخی داروها ایرانی و خارجی بودن تاثیری ندارد. مثلا داروی معده اومپرازول ایرانی داخلی و خارجی تفاوتی ندارد اما برای بیماریهای نادر، گاهی داروی ایرانی تاثیر چندانی ندارد. در چشم پزشکی قطره هایی داریم که ایرانی آن اصلا کیفیت ندارد. من دهها بار با تولید کنندگان صحبت کردم که قطره اشک مصنوعی را با کیفیت بیرون بدهید، چون قطره باید 6 ساعت لایه چشم را پوشش دهد، اما این اتفاق نمی افتد. از سوی دیگر، کیفیت دارو یک موضوع است اما تجویز به اندازه کامل هم موضوع دیگری است. تجویز دارو به وزن، سن و شرایط مریض بستگی دارد و این موضوع باید رعایت شود.
اما در قطره چشم که وزن و سن تاثیری ندارد. در همان چشم پزشکی که مثال زدید، یک قطره چشم ایرانی تاثیر چندانی ندارد و اما نوع خارجی آن چنین نیست.
فتاحی: مقدار و زمان مصرف دارو بر اثر گذاری آن خیلی تاثیر دارد. مثلا آنتی بیوتیک باید حتما یک هفته مصرف شود. در زمینه مصرف دارو نیاز به یک فرهنگ داریم. گاهی خود مریض به پزشک تلقین می کند که دارو یا آزمایشی را بنویسد. ما ملتی هستیم که دارو زیاد مصرف می کنیم و پزشکان در تمام حوزه های پاراکلینیک بیش از انداره تجویز دارند. در سال صدها نفر نیاز به آزمایش و سونوگرافی ندارد اما بی جهت این کار را انجام می دهند. این ضرر به بیمه هاست و چون سازمان های بیمه ای نمی توانند هزینه ها را تقبل کنند، مردم ناگزیرند 70 درصد هزینه ها را از جیبشان پرداخت کنند.
به نظر شما برای درمان اقتصاد دارو که به افزایش کیفیت دارو (از هر نظر) منجر شود، باید قیمت دارو افزایش یابد یا اینکه سازمان های بیمه ای تقویت شوند و کمک کنند؟
افاضلی: دارو باید گران شود اما نباید به بیمار فشار بیاید چون ما سازمان های بیمه گر داریم، تمام ایرانیها باید حداقل بیمه درمانی داشته باشند. وقتی سازمان تامین اجتماعی طلب وحشتناکی از دولت دارد نمی تواند خدمات خود را به خوبی ارائه کند، برای همین فشار روی قیمت دارو است که نهایتا منجر به این می شود که شرکتهای تولید کننده دارو با کمبود نقدینگی مواجه می شوند. کیفیت باید در محصول، فرایند و عوارض ناخواسته دارویی بالا برود. باید اثر بخشی دارو و کیفیت آن به وزارت بهداشت گزارش شود، اما این پروسه اتفاق نمی افتد . درحالیکه اگر وزارت بهداشت مستندانی پبدا کرد که دارویی مشکل دارد باید از بازار جمع شود و حتی اجازه تولید مجدد هم داده نشود.وظیفه سازمان غذا و دارو رسیدگی به این مسائل است اما به خاطر مشکلات دارویی در کشور، این سازمان به روزمرگی کشیده شده است. شرکت های تولید کننده دارو هم درگیر مسائل روزمره هستند. در چنین فضایی ساختار نظام دارویی به شکلی نیست که بین داروی بی کیفیت و با کیفیت فرقی متمایز شوید. ما یک طرح ژنریک داشتیم که جلوی شرکتهای چند ملیتی را گرفت اما الان که بیش از 150 شرکت داروسازی در کشور داریم و تولید دارو بومی سازی شده این طرح پاسخگو نیست، چون یک شرکتی که با هزینه بالا دارویی تولید می کند دارو را با همان شکل ، بسته بندی و همان قیمتی می فروشد که شرکت دیگر بدون کیفیت می فروشد ومصرف کننده نمی تواند تشخیص دهد.
فتاحی: من مخالف خودکفایی در تولید دارو هستم و هیچ زمان امکان ندارد ما در تولید دارو به خودکفایی برسیم. مثلا ما در تولید گندم اعلام خودکفایی کردیم اما الان جزو وارد کنندگان بزرگ گندم هستیم. ما جشن می گیریم که در تولید دارو خودکفا هستیم اما وقتی یک بیماری نادر جدید داشته باشیم، دارو نداریم و نیاز به واردات داریم. ما دستگاه را از کشور خارج وارد می کنیم، نیروهای ما در خارج آموزش می بینند و مواد اولیه هم وارد می کنیم اما بعد هیاهو می کنیم که کیفیت داروی ما بهتر از شماست. البته منشا آن بیشتر سیاسی است. من معتقدم که در شرایط امروز کشورها باید بر اساس توانمندی که دارند در تولید محصولات برنامه ریزی کنند، مثلا ما نمی توانیم خودرواستاندارد تولید کنیم اما اجبار به تولید داریم.وقتی ما در فرش و کشاورزی توانمندی داریم چرا باید خودروی غیر استاندارد تولید کنیم؟
یعنی در تولید دارو امکان خودکفایی نداریم؟
افاضلی: در اصلاح ساختار نظام دارویی هیچ وقت نباید به سمت خودکفایی در حوزه ای که مزیت رقابتی نداریم برویم. ما می توانیم در دارویی که امروز تولید می کنیم مزیت رقابتی از نظر قیمت داشته باشیم به شرطی که ساختار کلان اقتصادی و نظام دارویی را درست کنیم و تنها برای داخل تولید نکنیم، بلکه به عنوان منبع ارزآوری دارو را صادر کنیم چون تکنولوژی داروسازی استراتژی ای است که هر کشوری آن را ندارد. اما در مورد دارو من قبول دارم که خودکفایی بدون توجه به کیفبت و جنبه های اقتصادی اصلا درست نیست.
فتاحی: ما به افق 1404 نزدیک می شویم اما با چشم اندازهایی که در نظر داشتیم خیلی فاصله داریم. برای رسیدن به هدف باید باید برنامه ریزی داشت. اهداف بر اساس توان تعریف شدند اما به خاطر عدم برنامه ریزی رسیدن به آن سخت است. باید توجه داشت که ما در کشور انقلاب کردیم و یک کشور آرمانگرا هستیم، بنابراین مجبور به تولید دارو هستیم. همچنین به خاطر تحریم و مشکلاتی که داریم ما باید دارو تولید کنیم حتی اگر بی کیفیت باشد و باید به سمت خودکفایی پیش برویم اما باید در یک رقابت سالم و درست کیفیت دارو بالا برود.
بارها اعلام شده که ما و کشورهای اروپایی مواد اولیه تولید دارو را از یک منبع که عمدتا چین و هند است وارد می کنیم، چرا کیفیت دارو در آن کشورهای بالاتر از کشور ماست؟
فتاحی: بالاخره داروهای ایرانی و خارجی تفاوت دارند اما این تفاوت در مواد اولیه آنها نیست و مواد اولیه تا حد زیادی یکسان است. البته ماده اولیه خوب هم لازم است اما هنر و پیچیدگی کار، در مخلوط کردن و به‌دست آوردن داروی نهایی است. به عبارت دیگر، میزان اثربخشی دارو، فقط به ماده اولیه خوب مربوط نیست و به فرآیند خوب و صحیح ساخت آن هم بستگی دارد. در کشور ما، قسمت دوم، یعنی صنعت وجود دارد اما متاسفانه در تهیه ماده اولیه در داخل، هنوز با مشکل روبه‌رو هستیم و نمی‌توانیم همه مواد اولیه دارو را از داخل کشور تامین کنیم. در خط تولید داروها، علاوه بر مواد اولیه، از مواد چسباننده، بازکننده، افزودنی و... هم استفاده می‌شود که این مواد در کیفیت نهایی دارو، اثر بسیار زیادی دارند. اگر هرکدام از این مواد، کیفیت لازم را نداشته باشند، محصول نهایی، مطلوب از آب درنمی‌آید. متاسفانه تهیه همه این مواد (چه اولیه و چه افزودنی) در داخل کشور امکان‌پذیر نیست و لازم است بعضی از آنها از منابع مناسب خارجی، انتخاب و خریداری شوند.
وقتی مواد اولیه شرکت های داروسازی ایران و اکثر کشورهای اروپایی از یک جا وارد می شود، علت اصلی پایین بودن قیمت داروهای ایرانی در مقایسه با نمونه‌های خارجی چیست؟
فتاحی: واقعیت آن است که داروهای ایرانی از خارجی ارزان‌تر هستند و علت آن هم کیفیت پایین داروی ایرانی در مقایسه با داروی خارجی است. نوع ماده اولیه ای که در ساخت داروهای ایرانی به کار گرفته می‌شود در کیفیت و اثربخشی آن نسبت به داروهای خارجی تاثیرگذار است، وقتی بیمار از داروی خارجی نتیجه بهتری می‌بیند طبیعی است که طالب خرید داروی خارجی حتی به قیمت مضاعف است. صنعت دارویی کشور توان مقابله با داروهای خارجی را ندارد، این واقعیتی است که باید پذیرفت، ما در حال حاضر قادر نیستیم از لحاظ تولید دارو و کیفیت و اثربخشی آن، با کشورهای پیشرفته رقابت همسانی داشته باشیم.
افاضلی: من این موضوع را قبول ندارم؛ هم اکنون بسیاری از کشورهای دنیا متقاضی دریافت داروهای ایرانی به لحاظ قیمت ارزان و کیفیت بالای آن هستند. اکنون بیش از 96 درصد نیاز دارویی کشور در داخل تولید می شود و تنها سه و نیم درصد از داروهای مورد نیاز بیماران از سایر کشورها تامین می شود. داروهای وارداتی بیشتر در زمینه بیماری های خاص از قبیل ام‌اس است. داروی ساخت داخل، از نظر ماده اولیه هیچ‌چیز کم ندارد و کنترل‌های وزارت بهداشت در مورد تضمین کیفیت دارو وجود دارد و تا وقتی که ثابت نشود دارویی از استانداردهای لازم برخوردار است، به بازار عرضه نمی‌شود. در نهایت اینکه فقط شاید تکنیک ساخت بعضی داروهای خارجی بهتر باشد ولی همین امر باعث شده کل صنعت داروسازی تحت‌تاثیر قرار بگیرد.
شایعاتی هم در مورد داروی چینی و هندی وجود دارد. شما قبول دارید که برخی داروهای بی کیفیت چینی و هندی به خصوص داروی چینی وارد کشور شد؟
افاضلی: داروی چینی به طور رسمی وارد نشده اما مواد اولیه بسیاری از داروها در تمام دنیا از چین است. این اصلا مهم نیست، مهم این است که کیفیت آن خوب باشد.نباید گفت که کالای چینی بد است.یک دوره کشور ژاپن این وضعیت را داشت اما الان سمبل کیفیت شده است.
ما با چین مراودات اقتصادی داریم که آنها نمی توانند پولشان را بدهند آیا امکان مبادله پایاپای دارو وجود دارد؟
افاضلی: در صنعت دارویی نه. اما این یک بحث در اقتصاد کلان است.
فتاحی: در کشور ما جنس چینی کیفیت ندارد در کشورهای اروپایی و آمریکا کیفیت بالاست و متفاوت از کشور ماست.
امسال به دلیل مشکلی در سرم سازی رازی، واکسن فلج اطفال تولید شده، قابل استفاده نبود و نزدیک بود که یک بحران در ایران آن هم برای بیماری که ریشه کن شده، بوجود بیاید. فکر نمی کنید انحصاری بودن تولید، کشور را به سمتی می برد که بیماری که ریشه کن شده دوباره شروع شود؟
افاضلی: تولید برخی داورها در اختیار بخش دولتی است و ساختار نطام دارویی کشور نیمه دولتی است. برای تولید داورهای ام‌اس و واکسن های خاص توجیهی برای بخش خصوصی وجود ندارد که تولید شود.
یعنی حتی برای واکسن فلج اطفال هم توجیه اقتصادی وجود ندارد؟
افاضلی: هزینه ساخت و کنترل بالاست اما راهکار این نیست که 10 شرکت دیگر این واکسن را تولید کنند بلکه راهکار اصلاح ساختار نظام تولید دارو است. باید مدیریت کرد تا اگر مشکلی در تولید دارویی پیش آمد بتوانیم مشکل را برطرف نکیم. این بحث مدیریتی است. الان مشکل انحصار نیست، مشکل مدیریتی است. اگر مدیریت داشتیم وضع دارو این نبود. الان در سال 2014 هستیم شما حاضرید یک داروساز آپاندیسیت شما را عمل کند؟ چند درصد سیستم مدیریت کشور ما درس مدیریت را خوانده اند؟ به نظر من باید کار اصولی انجام داد چون یک مدیر فارغ التحصیل خروجی مجموعه را بالا می برد.
فتاحی: آقای افاضلی به مدیریت اشاره کردند. من در مجلس هفتم و نهم حضور داشتم و ساختارهای بیمار گونه نظام سلامت را بررسی کردیم و متوجه شدیم که ساختار نظام دارویی بیمار است. بودجه کشور ما انقباضی است و ایرادات زیادی دارد.
با توجه به اینکه هزینه تولید دارو در کشور ما بالاست و مواد اولیه هم از خارج وارد می شود چرا اصرار به تولید داریم که گاهی کیفیت آن هم پایین است؟
افاضلی: دارو یکی از اقلامی است که می تواند برای کشور ارزآوری داشته باشد، شاید در چند سال آینده تولید دارو کیفیت خوبی داشته باشد،به شرطی که ساز و کار تولید دارو را رعایت کنیم.در هیچ زمینه ای نمی توان خودکفا بود و هر روز داروهای جدید می آید.مگر پیشتاز علمی دنیا باشیم و جلوتر از سایر کشورها باشیم که فعلا با این ساختار خیلی فاصله داریم. الان هزینه تولید یک داروی جدید بین 700 هزار میلیون تا 5 میلیون دلار است که کل بازار دارویی ما 5 میلیارد دلار نیست. بنابراین باید واقع گرایانه بود که با این سیستم نمی توان خودکفا بود مگر اینکه اقتصاد دارو را قوی کنیم. صادرات داشته باشم و بازار بیشتری را قبضه کنیم تا کیفیت و استاندارد بالا برود.
در سال 93 پیش بینی شده که بودجه بیمه سلامت 66 درصد افزایش داشته باشد. در نتیجه تعرفه درمان هم باید افزایش یابد. آیا این موضوع بر قیمت دارو تاثیر می گذارد و نظام بیمار اقتصاد دارویی را خوب می کند؟
فتاحی: باید بیمه، دارو و بیمار را در یک مجموعه نگاه کنیم. در ایران در حدود 18 نوع دفترچه داشتیم که قصد کردیم همه انها را یکی کنیم. چند مورد باقی مانده است. اما متاسفانه ما فرهنگ بیمه ای در کشور نداریم. دو نفر از یک خانواده با هم به بیمارستان می روند اما نوع بیمه آنها متفاوت است یکی مجبور است که کلی پول پرداخت کند اما دیگری مقدار کمی. در حالیکه بیمه درمان حق همه شهروندان است و باید این مشکل حل شود.ت نها راه چاره برای کاهش فشار قیمت خدمات درمانی بر روی مردم پرداخت قسمتی از هزینه‌های درمانی مردم توسط بیمه‌هاست و بیمه‌ها باید حدود 70 درصد این هزینه‌ها را تقبل کنند، همچنین در حوزه بیماری های خاص دولت موظف به کمک به این بیماران است و در ارتباط با دارو و خدمات درمانی این بیماران، باید به آنها یاری شود.
سال گذشته مشکل کمبود دارو به ویژه در داروی بیماریهای خاص و بیهوشی داشتیم. این مشکل برای امسال ظاهرا حل شد. پیش بینی شما برای آینده چیست؟
افاضلی: متاسفانه ما سال گذشته در داورهای پایه ای هم مشکل داشتیم،چون همانطور که گفتم ساختار اقتصاد دارویی مشکل دارد. البته تحریم نقش داشت چون در سال های قبل شرکت های تولید کننده دارو، برای واردات مواد اولیه، 10 درصد را ابتدا پرداخت می کردند اما سال گذشته خریدها 100 درصد نقدی بود و سیستم مدیریتی هم به گونه ای بود که شرکتها حتی بیشتر هم پرداخت می کردند. الان سیستم به طور کامل درست نشده چون به شرکتهای تولیدی لطمه زد و یکسری از داروها تولید نشد.
شما آینده بازار دارویی ایران را چگونه می بیند؟
افاضلی: یکسری بازارهای نوظهور برای شرکت های دارویی وجود دارد که سرعت رشد در آنها بالاست. ایران یکی از این بازارها برای شرکت های بین المللی دارویی است؛ پیش بینی می شود در آینده حجم دارویی کشور به 25 هزار میلیاردتومان برسد. ضمن اینکه بحث دامپینگ هم وجود دارد و اروپاییها هم آماده دامپینگ هستند. اگر چنین اتفاقی بیفتد سرعت رشد بالا است.
فتاحی: در حوزه دارو با تحریم مواجه نیستیم، بیشتر مشکلات مربوط به حوزه دارو مربوط به مدیریت داخل و ارز تخصیصی به دارو است و هیچ کشوری کشور ما را در حوزه دارو تحریم نکرده است. دارو مانند ماشین و کالاهای لوکس نیست و مسئولان باید تمام تلاش خود را برای تامین داروی مورد نیاز مردم به کار گیرند، با اختصاص یک تا دو میلیارد دلار تمام مسائل مربوط به دارو حل می شود و این پول زیادی نیست، همچنین شرکت‌هایی که مبادرت به واردات دارو می‌کنند نباید داروهای مورد مردم را به بازار سیاه بدهند و در انبار خود ذخیره نکنند. امسال برخی داروها مانند داروهای بیهوشی در مقایسه با سال های گذشته با کیفیت بالاتری توزیع می‌شوند.
