دومین هفته حمله ترکیه به شمال سوریه؛ بازندگان و برندگان چه کسانی هستند؟

در پی توافق شبه نظامیان کرد با دولت سوریه درباره استقرار مجدد ارتش سوریه در مناطق مرزی، نیرو‌های مسلح این کشور بار دیگر وارد مناطق مرزی دور دست مانند عین العرب (کوبانی)، رقه و مثلث مرزی سوریه-عراق- ترکیه شدند. ورود ارتش سوریه به این مناطق از دو جهت مهم است: اولا، ارتش سوریه در پنج سال گذشته در این مناطق حضور نداشت. چون اکثر این مناطق زیر سیطره گروه‌های مسلح کردی بود. ثانیا، پیشروی ارتش سوریه به موازات پیشروی ارتش ترکیه در خاک سوریه اتفاق می‌افتد. این دو ارتش در حال رقابت برای سیطره بر سرزمین‌های بیشتری در شمال شرق سوریه هستند.

در شهر منبج، نیرو‌های ترکیه و سوریه رو در روی هم قرار گرفتند و حتی درگیری مختصری میان آن‌ها اتفاق افتاد که در اثر آن یک سرباز ترکیه‌ای جانش را از دست داد. اما روسیه اوضاع را کنترل کرد. این کشور در منطقه حائل میان نیرو‌های مسلح ترکیه و سوریه در منبج گشت‌های میدانی دایر کرد تا جلوی درگیری ترکیه و سوریه را بگیرد. به نظر می‌رسد تلاش‌های روسیه به نتیجه رسیده است. در حال حاضر، ارتش سوریه در شهر منبج حضور دارد و ارتش ترکیه در اطراف آن مستقر شده، ولی هیچگونه درگیری بزرگی میان دو طرف گزارش نشده است.

عملیات نظامی ترکیه در خاک سوریه کمی بیش یک هفته پیش آغاز شد. ترکیه عصر چهارشنبه نهم اکتبر، شروع عملیات «چشمه صلح» در شمال شرق سوریه را اعلام کرد. با گذشته بیش از هشت روز از آغاز عملیات، ترکیه هنوز نتوانسته است گروه‌های مسلح کردی را ریشه کن کند و بر مناطق آن‌ها سیطره یابد. محافل رسانه‌ای ادعا می‌کنند که ارتش ترکیه و گروه‌های معارض سوری توانسته‌اند کنترل دو شهر رأس العین و تل ابیض و همچنین ده‌ها روستا را به دست گیرند. اما گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که شبه نظامیان کرد، خصوصا در شهر رأس العین، به سختی در برابر نیرو‌های ترکیه مقاومت می‌کنند. هر چند که ظاهرا امیدی به موفقیت این مقاومت ندارند.

مظلوم عبدی، فرمانده این شبه نظامیان، که به «نیرو‌های دمکراتیک سوریه» معروف هستند، دو روز پس از آغاز حمله ترکیه، با وساطت روسیه، با دولت سوریه به توافق رسید که ارتش این کشور در مناطق مرزی با ترکیه مستقر شود. ارتش سوریه نیز در راستای اجرای این توافق، روز چهارشنبه ۱۶ اکتبر برای نخستین بار در مناطق مرزی سوریه و ترکیه مستقر شد. پیشروی‌های ارتش سوریه در شمال شرق سوریه، که تا همین یک هفته پیش غیرقابل تصور بود، هنوز ادامه دارد. این پیشروی بدون هیچگونه درگیری و در تفاهم با نیرو‌های کردی صورت می‌گیرد. کرد‌های سوریه برای دفع حمله ترکیه، به دولت سوریه روی آوردند و با آن علیه ترکیه متحد شدند.

 

اما این اتحاد ممکن است بدون هزینه نباشد. نیرو‌های دمکراتیک سوریه تاکید می‌کنند که توافق با دولت سوریه صرفا جنبه نظامی دارد و شامل مسائل سیاسی نمی‌شود. از این رو، گروه‌های مسلح کردی، فعلا پیشروی ارتش سوریه را در مناطق مرزی تسهیل می‌کنند، ولی در عین حال از برجسته شدن نماد‌های حاکمیت دولت سوریه –مانند برافراشته شدن پرچم دولت سوریه بر فراز ساختمان‌های دولتی - در مناطق یادشده، خودداری می‌کنند. با این حال، تحولات میدانی ممکن است به قیمت متلاشی شدن طرح خودمختاری کرد‌های سوریه تمام شود.

با آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ و خروج بسیاری از مناطق این کشور از زیر سیطره دولت، گروه مسلح کردی موسوم به «یگان‌های مدافع خلق» در استان حسکه سوریه ظاهر شد. این‌ها کسانی بودند که با مرکز حزب کارگران کردستان (پ. ک. ک) در کوه‌های قندیل ارتباطات نزدیکی داشتند و آغاز بحران سوریه را فرصت مناسبی برای تشکیل منطقه‌ای خودمختار مانند کردستان عراق دیدند. یگان‌های مزبور به تدریج گسترش یافتند و نه تنها بر مناطق کردنشین بلکه حتی بر بسیاری از روستا‌ها و مناطق عرب نشین سوریه هم مسلط شدند. از این رو، بعد‌ها در سال ۲۰۱۵، گروه «نیرو‌های دمکراتیک سوریه» تشکیل شد که عمدتا متشکل از نیرو‌های کردی یگان‌های مدافع خلق بود، ولی بخشی از عرب‌های منطقه هم در آن حضور داشتند.

در سال ۲۰۱۴، در حالی که گروه‌های مسلح کردی کاملا سازمان‌یافته بودند، داعش ظهور کرد و برخی مناطق کردنشین مانند عین العرب (کوبانی) را مورد حمله قرار داد. از آن زمان، ائتلاف بین المللی ضد داعش به رهبری آمریکا، با کرد‌های سوریه در برابر داعش متحد شد. نیرو‌های دمکراتیم سوریه از سال ۲۰۱۵ تا همین اواخر پا به پای آمریکا با داعش می‌جنگیدند و حمایت‌های تسلیحاتی و نظامی زیادی از آمریکا دریافت کردند.

 

اما جنگ با داعش تنها یک روی سکه بود. روی دیگر آن، برنامه سیاسی کرد‌های سوریه بود. آن‌ها امیدوار بودند که اتحادشان با آمریکا در جنگ با داعش ادامه یابد و پس از شکست داعش، از همین اتحاد برای تشکیل منطقه خودمختار استفاده کنند. ولی دونالد ترامپ آمادگی استمرار اتحاد با کرد‌ها را نداشت. به محض اینکه او دستور خروج نیرو‌های آمریکایی را از شمال شرق سوریه صادر کرد، ترکیه عملیات خود را در این منطقه شروع کرد و به آمال سیاسی کرد‌های سوریه ضربه سنگینی وارد کرد که ممکن است فرصت تاسیس یک «اقلیم کردستان جدید» را از آن‌ها بگیرد.

برنامه سیاسی کرد‌های سوریه از همان آغاز در شرایط حساسی آغاز شد و اقدامی بسیار پرمخاطره بود. اکنون که ارتش‌های سوریه و ترکیه هر دو در مناطق تحت سیطره کرد‌های سوریه به سرعت در حال پیشروی هستند، مخاطرات برنامه سیاسی کرد‌های سوریه روشن‌تر شده است. حتی بدبین‌ترین ناظران در میان کرد‌های سوریه هم پیش‌بینی نمی‌کردند که برنامه تشکیل منطقه خودمختار در شرق رود فرات به این سرعت در مسیر نابودی گام بردارد. پیش از این، ترکیه دو بار به آمال سیاسی کرد‌های سوریه ضربه زده بود. یک بار در عملیات «سپر فرات» در حومه شمالی حلب در سال ۲۰۱۶ و بار دوم در عملیات «شاخه زیتون» در عفرین در ۲۰۱۸. عملیات فعلی «چشمه صلح» از دو عملیات قبلی مهمتر و برای کرد‌های سوریه خطرناکتر است. چون این عملیات، عمق مناطق تحت سیطره کرد‌ها در شمال شرقی سوریه را هدف قرار می‌دهد.

نیرو‌های دمکراتیک سوریه هنوز هم مناطق نسبتا گسترده‌ای را در اختیار دارند، اما این مناطق روز به روز کمتر می‌شود. به احتمال زیاد، مناطقی که فعلا به تصرف ارتش ترکیه یا سوریه در نمی‌آیند، در چارچوب تفاهمات میان ترکیه، روسیه و سوریه در آینده نه چندان دور، تحت کنترل دمشق قرار خواهند گرفت. ترکیه با حمله به کرد‌های سوریه عملا به متلاشی شدن برنامه سیاسی کرد‌ها کمک کرد. با این حال خود ترکیه هم به نوعی در صف بازندگان قرار گرفته است. چون دیر یا زود مجبور است بر سر مدیریت مناطق شمال شرق سوریه با دولت این کشور، که به شدت با آن مخالفت کرده است، به تفاهم برسد. از این رو، شاید بزرگترین پیروز تحولات اخیر، دولت سوریه باشد که بدون هیچگونه دشواری، کنترل اراضی وسیعی را مجددا به دست گرفت.