انفجار بمب شایعه با باروت ناآگاهی شهروندان

شایعه به عنوان معضلی اجتماعی که از آبشخور ناآگاهی و بی اطلاعی شهروندان تغذیه می کند، می تواند آثار مخربی در جامعه به همراه داشته باشد؛ آثاری که با احیای کارکرد رسانه های جمعی مبنی بر اطلاع رسانی و شفاف سازی به حداقل خواهد رسید.

به گزارش ایسنا، خبرهای بی اساسی چون احتمال وقوع سیل، سونامی، زلزله، شیوع بیماری های واگیردار، فساد مسوولان و ... نمونه هایی از شایعه هایی هستند که هر از گاهی به واسطه ی ناآگاهی و اطلاع کم مردم در جامعه رواج می یابند و آرامش شهروندان را برای روزها و شاید هفته ها برهم می زنند.

کارشناسان در تعریف پدیده ی «شایعه» مانند دیگر پدیده های اجتماعی اختلاف نظر دارند؛ برخی کارشناسان شایعه را مقوله یی جامعه شناسانه و برخی دیگر آن را پدیده یی در حوزه ی روان شناسی اجتماعی به حساب می آورند.

آنچه مسلم است اینکه شایعه خبری از نوع ابتدایی ترین خبرها است که بر پایه ی هیاهویی بی اساس پدید می آید.

«گُردِن آل پُورت» نویسنده ی کتاب «روان شناسی شایعه» تعریفی دقیق تر از این پدیده ی اجتماعی ارایه داده است. بر اساس تعریف او «شایعه یک موضوع ویژه گمانیِ بدون وجود ملاک های اطمینان بخش رسیدگی است که معمولا به صورت شفاهی، از فردی به فرد دیگر انتقال می یابد».

از نظر جامعه شناسی، شایعه فرایندی است که از طریق آن اخباری انتشار پیدا می کند، بدون آنکه از مجراهای رایج و رسمی باشد. شایعه می تواند از یک اطلاع نادرست سرچشمه بگیرد یا آنکه منبع آن اطلاعی درست ولی اغراق آمیز و در هم باشد.

دامن زدن به شایعه رفتاری غیر اخلاقی است که در آموزه های مذهبی عملی نکوهیده تلقی می شود. مقابله نکردن با رواج این پدیده در جامعه نیز به نوعی مشارکت در جرم و دوستی با مجرم اولیه محسوب می شود.

«امان الله قرایی مقدم» جامعه شناس و استاد دانشگاه در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، شایعه را مانند موج آبی دانست که هر لحظه تلاطم آن بیشتر می شود تا جایی که در موجهای آخر خبرهای اولیه که موجب شایعه شده فراموش و حرف های جدیدی در جامعه شکل می گیرد.

* زمینه های شگل گیری شایعه

هر پدیده ی اجتماعی برای پیدایی و رواج در جامعه، نیازمند فراهم بودن زمینه ها و بسترهای ویژه یی است. شایعه نیز به عنوان یک پدیده ی اجتماعی برای انتشار و پذیرش، نیازمند تحقق شرایطی است.

«سید هادی معتمدی» کارشناس آسیب شناسی اجتماعی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا با اشاره به زمینه های شکل گیری شایعه در سطح جامعه، گفت: شایعه مانند دیگر مسایل اجتماعی نمی تواند معلول یک علت خاص باشد و باید ریشه های آن را در عوامل مختلف و تاثیر گذار بررسی کرد.

اولین زمینه ی شکل گیری شایعه را باید در نداشتن اطلاعات کافی از رخداد یا مساله یی از طرف مردم یک ناحیه یا جامعه جستجو کرد؛ به عنوان نمونه زمانی که در سال 2011 در کشور ژاپن سونامی رخ داد، برخی از شهروندان مناطق ساحلی کشور بدون اطلاع از چگونگی شکل گیری پدیده ی سونامی و شرایط وقوع آن، دچار ترس و دلهره شدند.

اهمیت زیاد یک مساله برای شهروندان و حساسیت آنها در مورد آن از دیگر دلایل رواج شایعه در جامعه محسوب می شود. بر اساس نظر برخی از کارشناسان اجتماعی شایعه در شرایطی بروز می کند که موضوعی برای افکار عمومی مهم باشد، ولی اطلاعات کافی در باره ی آن وجود نداشته باشد یا اطلاعات موجود مبهم، ناقص و ناکافی باشد.

معتمدی در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا ناآگاهی و بی اطلاعی مردم نسبت به یک پدیده را عامل تشدید شایعه دانست و گفت: تا زمانی که ما درباره ی مسایل مهمی چون «ایدز» و «فحشا» آمار و اطلاعات دقیقی به مردم ندهیم، شکل گیری شایعه در جامعه در مورد این مسایل دور از انتظار نیست.

قرایی مقدم نیز در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا بر رابطه ی عکس سطح دانش و اطلاعات افراد یک جامعه و زمینه های شکل گیری شایعه تاکید کرد و با اشاره به وجود دو نوع شناخت احساسی (مبتنی بر احساس) و ادراکی (مبتنی بر منطق) در جامعه گفت: نبود اطلاعات زمینه های رواج شناخت احساسی را در جامعه گسترش می دهد و در صورت برتری این شناخت بر شناخت ادراکی، بازار شایعه گرم تر می شود.

کارشناسان از ویژگی های فرهنگی نیز به عنوان یکی از زمینه های شکل گیری شایعه در جامعه نام می برند. «حمید عضدانلو» در کتاب آشنایی با «مفاهیم اساسی جامعه شناسی» تاکید می کند که یکی از عوامل شایعه پراکنی در ایران را می توان در مشخصه ی بارز فرهنگی مردم ایران از گذشته تا کنون جست و جو کرد.

به نوشته ی عضدانلو ایرانیان از گذشته های دور تاکنون، به منظور انتقال فرهنگ، آداب و رسوم و اطلاعات و اخبار، به طور برجسته یی از عامل «زبان» بهره می جسته اند. همین امر، موجب کثرت و شیوع فراوان قصه و اسطوره در فرهنگ ایرانیان شده است و فرهنگ شفاهی به معنای «انتقال فرهنگ به نسل های بعدی از طریق کلام» رواج پیدا کرده است. این فرهنگ شفاهی خود زمینه ی شکل گیری و رواج شایعه را فراهم می کند.

کم کاری و اطلاع رسانی نادرست رسانه ها یکی دیگر از مهمترین عوامل زمینه ساز رشد شایعه در کشور محسوب می شود. باوجود اینکه شفاف سازی و آگاهی بخشی یکی از مهمترین وظایف و کارکرد رسانه ها است، اما برخی از رسانه های داخلی با فراموش کردن رسالت خود، درگیر بازی های سیاسی و تجاری شده و از احوال و اتفاقاتی که ممکن است در جامعه رخ دهد غافل مانده اند. این امر سبب بی اعتمادی مخاطبان به این دسته از رسانه های داخلی شده است، به طوری که مردم به جای توجه به اخبار پخش شده از رسانه های خودی به رسانه های خارجی روی می آورند و اخبار مورد نیاز خود را از منابع غیر قابل استناد در سطح جامعه به دست می آورند.

معتمد در ادامه ی گفت و گو با ایرنا با اشاره به آفت سیاسی کاری رسانه ها در جامعه، گفت: ورود رسانه ها به حوزه ی سیاست و سیاسی کاری، موجب شده است که آنها رسالت اصلی خود را فراموش کرده و مردم نسبت به آنها کم اعتماد شوند.

قرایی مقدم نیز در ادامه گفت و گوی خود با گروه پژوهش های خبری ایرنا با اشاره به رشد فضاهای رسانه یی و مجازی در دنیا گفت: یکی از مهمترین زمینه های رشد شایعه در کشور، رسانه های دشمن (معاند) است که سعی در تخریب نظام و بر هم زدن انسجام کشور دارند.

حرف و حدیث هایی که ممکن است درباره ی یک مقام ملی یا محلی در سطح جامعه مطرح شود نیز یکی دیگر از مهمترین زمینه های شکل گیری شایعه است. این مساله درکشورهای جهان سوم رواج بیشتری دارد زیرا در این کشورها بسیاری از مقام ها با استفاده از قدرت و جایگاه خود اقدام به کارهایی در خلاف جهت قوانین و مقررات جامعه می کنند.

البته این شایعه تا زمانی ادامه می یابد که فرد مورد اتهام نتواند روشنگری هایی درباره ی خود انجام دهد و این امر خود زمینه های شکل گیری شایعه های گسترده تر را فراهم می کند. نمونه هایی از این دست در جامعه ی ما فراوان است که با نگاهی گذرا به عنوان روزنامه ها و رسانه ها می توان به آن پی برد.

حس بی اعتمادی یکی دیگر از مهمترین زمینه های پذیرش شایعه درباره ی مسوولان است. تا زمانی که میان مردم و مسوولان حس اعتماد متقابل وجود نداشته باشد، نمی توان از رواج شایعه جلوگیری کرد.

شفاف سازی نکردن برخی دستگاه ها در مورد عملکرد خود نیز از دیگر زمینه های شکل گیری شایعه محسوب می شود.

قرایی مقدم در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا با بیان اینکه امروزه برخی از دستگاه ها در مورد وظایف و عملکرد خود برای مردم شفاف سازی نمی کنند گفت: با نگاهی به برخی از پرونده ها مانند پرونده ی معاون اول دولت پیشین و پرونده «سعید مرتضوی» قاضی تعلیق شده ی کهریزک و تاخیر در اجرای احکام آنها، مردم نسبت به این امر شک کرده و شایعه سازی درباره ی احکام آنها بیشتر می شود.


* پیامدهای نامطلوب شایعه

رواج شایعه در جامعه پیامدهای نامطلوب بی شماری به همراه دارد، اگرچه در مواردی مسوولان با به کارگیری هدفمند آن به عنوان ابزاری برای دستیابی به پیامدهای مطلوب ملی استفاده می کنند.

یکی از آثار مخرب شایعه ایجاد فضای ناسالم و انحراف افکار عمومی از اهداف اصلی به سوی اهداف جزیی و تفرقه است.

«ادموند تایلور» در کتاب خود به نام «راهبُرد وحشت» توضیح می دهد که در جریان جنگ دوم جهانی، چگونه آلمان ها هنگام آماده شدن برای حمله، قربانیان خود را در داستان های وحشت آور و مطالب القا کننده ی احساس شکست، غرق می کردند. آنها با استفاده از رادیو، شایعاتی را در کشورهای هدف، پخش می کردند. این نوع داستان ها هم زمان با طرح قریب الوقوع بودن تهاجم نظامی، خبر نزدیک بودن مذاکرات صلح را نیز پخش می کردند.

شایعات با توجه به ماهیت و قدرت تاثیرگذاری آن می توانند اضطراب اجتماعی را افزایش داده و میزان بهره وری و تولید را کاهش دهد. این کارکرد منفی در زمان بحران های اقتصادی بیشتر خودنمایی می کند و بازار اقتصادی در این شرایط زیر تاثیر شایعه قرار می گیرد.

قرایی مقدم بر این باور است که رواج شایعه در زمان بحران های اقتصادی خود یک بحران محسوب می شود، تا جایی که برخی از شایعه ها در اثر تکرار به جزیی از زندگی تبدیل می شود و رنگ واقعیت به خود می گیرد.

یکی دیگر از پیامدهای شایعه خارج شدن کنترل امور از دست مسوولان است. در برخی از مواقع شایعه آنچنان در سطح یک جامعه یا کشور رواج پیدا می کند که با بیانیه های رسمی مقام های ملی و یا محلی نیز نمی توان آن را کنترل کرد.

در این پیوند قرایی مقدم با تاکید تاثیر منفی شایعه بر نظام های سیاسی گفت: آثار تخریبی شایعه در جامعه به قدری زیاد است که در بسیاری از مواقع موجب برهم زدن نظم سیاسی حکومت ها می شود و این پدیده برای کشورهای جهان سوم که رفتار احساسی بر ادراکی آنها غلبه دارد بیشتر به چشم می آید.

در کنار کارکردهای منفی رواج شایعه در جامعه، گاهی از این پدیده ی اجتماعی به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف معین استفاده شود.

برخی از اندیشمندان حوزه ی رفتار شناسی از شایعه به عنوان پادزهری برای کنترل استرس یاد می کنند. در زمان بحران های اجتماعی و اقتصادی که موجب فشارهای روانی زیادی برای افراد جامعه است، شایعه های امیدوار کننده می توانند نقش مهمی در افزایش امید به زندگی افراد داشته باشند.

یکی دیگر از کارکرد های مثبت شایعه، سنجش میزان محبوبیت مسوولان کشور و یا سازمان ها میان افکار عمومی است؛ برخی از مدیران از ایجاد شایعه در مورد استعفای خود به عنوان ابزاری برای سنجش میزان محبوبیت خود استفاده می کنند.


* راهکارهای رویارویی با شایعه

قدرت شایعه با توجه به ماهیت و گستردگی آن در میان گروه های مختلف مردم به گونه یی است که می تواند اضطراب اجتماعی را افزایش و میزان بهره وری و تولید را کاهش دهد. شایعه همچنین می تواند چرخه ی اقتصاد را فلج کند و اعتبار اجتماعی افراد یا نهادها و سازمانها و موسسات را خدشه دار سازد؛ بنابراین مسوولان و نخبگان جامعه وظیفه دارند با ارایه ی راهکارهای مناسب، زمینه های شایعه سازی و شایعه پراکنی را از بین برده و پیامدهای آن را خنثی کنند.

نخستین اقدام برای رویارویی با هر خبر بی اساس یا شایعه یی پیشگیری است؛ روزنامه ها و رسانه های نوشتاری و دیداری باید از انتشار اخبار بدون منبع و به نقل از افراد غیر مطلع خودداری کنند تا جامعه از خطر شایعه مصون بماند.

آگاه نگاه داشتن اقشار مختلف مردم نسبت به رویدادهای گوناگونی که از نظر آنها بسیار مهم بوده و به گونه یی با زندگی روزمره و آینده شغلی و حرفه یی و حیات اجتماعی آنها مرتبط است از دیگر راهکارهای رویارویی با ایجاد شایعه محسوب می شود. به سخن دیگر تقویت اطلاع رسانی صحیح و به موقع در جامعه، اصلی ترین زمینه برای پیش گیری از فرایند شایعه سازی و شایعه پردازی است.

امروزه یکی از سیاست های مهمی که از طرف برخی رسانه ها طرح می شود بحث شبهه افکنی درباره ی مسوولان است؛ یکی از مهمترین راهکارها برای خنثی سازی این ترفند رسانه یی، ایجاد اعتماد دوسویه میان مردم و مسوولان است.

قرایی مقدم در ادامه ی گفت و گو با ایرنا ایجاد اعتماد عمودی میان مردم و مسوولان را که در نظریه ی «فوکویاما» جامعه شناس ژاپنی نیز به آن اشاره شده است، برای جلوگیری از رواج شایعه در جامعه ضروری دانست.

شفاف سازی دستگاه های حکومتی چون دستگاه قضایی در مورد عملکرد خود نیز یکی دیگر از راهکارهای رویارویی با رواج شایعه در جامعه است.