نسخه چاپی
ارسال به دوستان
انتقام در راه است؛ تصویر دلهره‌آور ناسا برای ایرانیان
بهای احیای دریاچه ارومیه به دستِ خودش، پایان زندگی پایدار در حوضه آبریز آن است. تصاویری که ناسا منتشر کرد تاییدی بود بر پیش‌بینی کارشناسان که گفته بودند تا شهریور این دریاچه محو می‌شود؛ حالا راهکارهایی برای احیا وجود دارد به شرطی که رویکرد مطروحه در پیش گرفته شود.
یکی از جدیدترین تصاویر ناسا برای ایرانیان دلهره‌آور بود؛ این تصویر دریاچه ارومیه را نشان می‌داد که از روی خاک ایران محو شده است.
از دست دادن دریاچه‌ای میلیون ساله برای ایران، شبیه به از دست رفتن بخشی از هویت این خاک است. با این حال قهر طبیعت و خشم فروخورده آن به خشکی ختم نمی‌شود؛ موجی از بلایا در پی این خشکی گریبان‌گیر ایرانیان خواهد شد. به زعم کارشناسان، وقتی دوباره در فصول سرد، آب به دریاچه ارومیه بازگردد، فراموش خواهد شد. اما چیزی که می‌ماند تبعات این خشکی برای نسل‌های بعد و حتی افرادی است که امروز در آذربایجان غربی و شرقی و حتی کردستان زندگی می‌کنند
محمد کوهانی، دبیر شبکه ملی محیط زیست سازمانهای مردم نهاد جوانان کشور و فعال محیط زیست در احیای دریاچه ارومیه به بررسی بحران دریاچه ارومیه پرداخته است:
ناسا درست می‌گوید؛ دریاچه ارومیه محو شده است/ دریاچه ارومیه در بی‌سابقه‌ترین وضعیت خود در ۵۰ سال گذشته به سر می‌برد/ تغییرات اقلیمی موجب تغییر الگوی بارش شده؛ به جای برف، باران می‌بارد
محمد کوهانی گفت: «تصویری که ناسا با عنوان محو شدن دریاچه ارومیه منتشر کرده، کاملاً صحت دارد. این موضوع قابل پیش‌بینی بود؛ چراکه حدود سه ماه پیش در یادداشتی هشدار داده بودم که دریاچه ارومیه در شهریورماه به احتمال بسیار زیاد تقریباً از بین خواهد رفت. چنین وضعیتی در دست‌کم ۴۰ تا ۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است؛ دریاچه به پایین‌ترین تراز خود رسیده و سطح آب سدها نیز تا این اندازه پایین آمده است. اکنون تصویر ماهواره‌ای ناسا این واقعیت را تأیید می‌کند.»
وی افزود: «البته از منظر هیدرولوژیک باید توجه داشت که به‌طور طبیعی در این فصل از سال رودخانه‌ها، تالاب‌ها و پهنه‌های آبی کشور در کم‌آب‌ترین حالت خود قرار دارند. نزدیک به شش تا هفت ماه است که بارشی در منطقه رخ نداده و در فصل کشاورزی نیز آبی به دریاچه نمی‌رسد. تغییرات اقلیمی هم این شرایط را تشدید کرده است؛ به این معنا که الگوی بارشها در پاییز و زمستان تغییر کرده و به جای برف، باران می‌بارد. افزایش دما ناشی از گازهای گلخانه‌ای سبب شده ذخیره برف در کوه‌ها و یخچال‌های طبیعی کاهش یابد؛ در نتیجه در نیمه اول سال که به آب روان نیاز داریم، ذخیره‌ای برای تغذیه رودخانه‌ها وجود ندارد. از سوی دیگر، باران‌ها پشت سدها و در جریان‌های سطحی به سرعت تبخیر می‌شوند.»
دریاچه ارومیه انگار به یک تالاب فصلی تبدیل شده است/ این چرخه تا مرگ دریاچه ادامه دارد/ دو ماه دیگر اعتراضات فروکش می‌کند
این فعال محیط زیست گفت: «در نتیجه تراز دریاچه ارومیه به پایین‌ترین سطح خود رسیده و امروز شاهد خشکی گسترده آن هستیم. با این حال، این به معنای نابودی کامل دریاچه نیست. در واقع ارومیه اکنون به یک تالاب فصلی تبدیل شده است؛ دریاچه‌ای که روزگاری در تمام طول سال آب داشت، امروز به دلیل نرسیدن حقابه‌اش، به‌ویژه به خاطر مصرف بالای کشاورزی، تنها در نیمه دوم سال کمی آب دارد و در نیمه اول سال خشک می‌شود. این چرخه تا مرگ کامل دریاچه ادامه خواهد یافت یا در بهترین حالت تنها حجم اندکی از آب در آن باقی خواهد ماند.»
وی یادآور شد: «احتمالاً دو ماه دیگر با آغاز بارندگی‌ها، اعتراضات و حساسیت‌ها فروکش می‌کند؛ چراکه وضعیت دریاچه بهتر به نظر می‌رسد. اما واقعیت این است که اکنون در فصلی قرار داریم که موضوع خشکی دریاچه ارومیه بیش از هر زمان دیگری داغ شده است.»
خشکی دریاچه ارومیه پدیده‌ای انسان‌ساخت است/ کشاورزی در محدوده دریاچه تا 3 برابر بیشتر از توان آبی آن است/ زمین‌های کشاورزی قطعه قطعه شده‌اند
دبیر شبکه ملی محیط زیست گفت: «خشکی دریاچه ارومیه پدیده‌ای انسان‌ساخت است؛ نتیجه مستقیم رفتارهای ما و مسیر توسعه‌ای که انتخاب کرده‌ایم. در منطقه آذربایجان، توسعه کشاورزی به‌صورت آب‌محور و فراتر از ظرفیت طبیعی حوضه آبی صورت گرفته؛ به‌گونه‌ای که کشاورزی در این محدوده حدود ۲/۵ تا ۳ برابر توان آبی منطقه گسترش یافته است.»
وی افزود: «از سوی دیگر، ضعف صنایع تبدیلی در این زنجیره ارزش باعث شده کشاورزی منطقه نه‌تنها حرفه‌ای و اقتصادی نشود، بلکه با کاهش کیفیت محصولات و قطعه‌قطعه شدن زمین‌های کشاورزی مواجه شویم. اگر سرمایه‌گذاری در توسعه آب‌محور به‌درستی صورت می‌گرفت، روند به شکلی کاملاً معکوس پیش می‌رفت.»
حاصلخیزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، بلای جان شده/ ضعف حاکمیت در مدیریت اشتغال، بحران را تشدید کرده است
کوهانی گفت: «بی‌توجهی به اصول توسعه پایدار بحران را تشدید کرده است. حوضه آبریز دریاچه ارومیه حاصلخیز است و همین پتانسیل طبیعی به بلای جان آن تبدیل شده؛ چراکه تقریباً هر محصولی در این منطقه قابلیت رشد دارد.»
وی اضافه کرد: «از طرفی، ضعف حاکمیت در مدیریت اشتغال و ناتوانی در ایجاد فرصت‌های شغلی غیرآب‌محور یا آب‌محور با ارزش افزوده بالا، موجب شده مردم به ساده‌ترین و سریع‌ترین راه کسب درآمد یعنی کشاورزی روی آورند. در نتیجه، بسیاری با حفر چاه‌های متعدد زمین‌های دیم را به زمین‌های آبی تبدیل کرده‌اند؛ اقدامی که اغلب به شکل غیرمجاز انجام می‌شود و بر وخامت اوضاع افزوده است.»
مسیر انتخابی برای توسعه اشتغال منجر به مرگ دریاچه خواهد شد/ استان آذربایجان پتانسیل بالایی برای ایجاد بندر خشک دارد
این فعال احیای دریاچه ارومیه گفت: «مسیر انتخاب‌شده برای توسعه و اشتغال در منطقه آذربایجان و حوضه آبریز آن، در یک جمله، عامل مرگ دریاچه ارومیه شده یا خواهد شد. ما خود چنین راهی را انتخاب کردیم و نتیجه امروز حاصل همین انتخاب است.»
او توضیح داد: «در حالی که صنایع آب‌بر را در دل کویر ایجاد کرده‌ایم، حوضه آبریز دریاچه ارومیه با ۱۴ تا ۱۵ رودخانه دائمی و فصلی می‌توانست مرکز توسعه صنایع استراتژیک و اساسی کشور باشد. اگر مسیر توسعه به‌درستی تعریف می‌شد، می‌توانستیم با ایجاد امنیت سرمایه‌گذاری، صنایع مهم را به این منطقه بیاوریم تا فرزندان کشاورزان پس از تحصیل مجبور نشوند دوباره به زمین‌های پدری برای کارگری بازگردند. همچنین با رونق صنایع تبدیلی، زنجیره ارزش کشاورزی کامل می‌شد.»
وی افزود: «استان آذربایجان ظرفیت‌های بی‌نظیری دارد؛ از مرز مشترک با سه کشور و امکان تبدیل‌شدن به یک بندر خشک گرفته تا قرار گرفتن در مسیر کریدورهای شرقی-غربی و شمالی-جنوبی ایران. با این حال، مسیر توسعه‌ای که انتخاب شد غلط بود و نتیجه آن افزایش برداشت آب، بازده اقتصادی اندک و در نهایت نادیده گرفتن سهم محیط‌زیست بوده است.»
چشم روستایی‌ها زرد شده است/ طبیعت سهم خود را خواهد گرفت/ یا حقابه دریاچه را می‌دهیم یا انتقام می‌گیرد/ دریاچه می‌تواند خودش را احیا کند
کوهانی گفت: «هنوز نمی‌توان گفت خشکی دریاچه ارومیه اثراتی فراتر از حوضه آبریز و در سطح ملی یا فراملی گذاشته است؛ فعلاً پیامدهای آن بیشتر در مناطق نزدیک، مانند روستاها و شهرهای اطراف دیده می‌شود. کیفیت آب این مناطق به‌شدت افت کرده و در برخی روستاها حتی چشم‌های مردم به دلیل شدت نمک زرد شده است. اینها آثار فعلی است، اما احتمال بروز مشکلات جدی‌تر مانند افزایش فشار خون و سرطان بسیار محتمل است؛ چراکه ذرات دریاچه حاوی فلزات سنگین و نمک هستند و می‌توانند آسیب‌های پوستی، ریوی و خونی ایجاد کنند. طبیعت سهم خود را خواهد گرفت.»
او ادامه داد: «ما دو راه بیشتر نداریم؛ یا با مدیریت درست، حقابه دریاچه ارومیه را تأمین کنیم یا اینکه طبیعت خودش انتقام بگیرد. این انتقام چگونه خواهد بود؟ باغ‌های ۳۰ تا ۴۰ساله سیب ظرف یکی دو سال خشک خواهند شد و وقتی چنین اتفاقی بیفتد، کشاورزی عملاً غیرممکن می‌شود. در این شرایط، دریاچه می‌تواند خودش را احیا کند، اما به بهای پایان زندگی پایدار ما در منطقه.»
وی تأکید کرد: «ناگزیر باید سبک زندگی‌مان را تغییر دهیم؛ حتی مهاجرت نیز می‌تواند به گزینه‌ای محتمل تبدیل شود. امروز بیش از ۹۰ درصد منابع آبی حوضه را مصرف می‌کنیم، در حالی که استاندارد جهانی تنها ۴۰ درصد است. اگر بتوانیم این میزان مصرف را کاهش دهیم، که کاری بسیار دشوار است، شاید در طول یک دهه به وضعیتی پایدار برسیم.»
امروز دریاچه ارومیه همان مسیر دریاچه آرال در زمان شوروی را طی می‌کند/ دریاچه ارومیه، بیابان نمکی نمی‌شود/ از وسط دریاچه مرز بین سرسبزی و خشکی را می‌بینید/ ما سبزینگی را به دریاچه ترجیح دادیم
این کارشناس محیط زیست گفت: «در زمان شوروی سابق، چون اطراف دریاچه آرال خاک حاصلخیزی داشت، تصمیم گرفتند آن را به قطب کشت پنبه برای منطقه و حتی جهان تبدیل کنند. این توهم وجود داشت که چون آب در دسترس است، می‌توان بی‌حد و مرز کشاورزی کرد؛ در حالی که منابع آب تنها بخشی از مسئولیت تأمین کشاورزی را برعهده دارند و بخش‌های دیگر باید به صنعت، شرب و به‌ویژه محیط‌زیست اختصاص یابد. اما با ساخت سدها و مهار آب، حقابه پایین‌دست به دریاچه نرسید و همه‌چیز به هم خورد. امروز دریاچه ارومیه نیز همان مسیر دریاچه آرال را طی می‌کند.»
او ادامه داد: «در این مورد که روزی این دریاچه تبدیل به بیابان نمکی شود باید گفت این نام بسیار ناامیدکننده به نظر می‌رسد. بیابان یعنی جایی که هیچ آبی در آن نیست، در حالی که منطقه ما بی‌آب نیست. اگر در وسط دریاچه ارومیه بایستید، اطراف را سرسبز می‌بینید؛ مرزی باریک بین سبزی و خشکی وجود دارد. انتخاب ما این بود که سبزینگی باغ‌ها را به پهنه آبی دریاچه ترجیح دهیم. گفتیم باغ‌هایمان سرسبز بمانند، هلو و شلیل و انگورمان به موقع فروخته شود و اگر بعدها دریاچه ارومیه خشک شد، دولت کاری برایش خواهد کرد. در این انتخاب موفق بودیم و برخی از تاجران هر ساله میلیون‌ها دلار از تجارت سیب، گیلاس و میوه‌های هسته‌دار گردش مالی دارند؛ اما در حوزه احیای دریاچه ارومیه هرگز نتوانستیم آنطور که انتظار می‌رفت موفق عمل کنیم.»
دریاچه ارومیه قابل احیاست، اما به شرط/ رسیدن به ۱۶ میلیارد متر مکعب آب در دریاچه بعید به‌نظر می‌رسد/ سبک زندگی جدید باید سازگار با شرایط جدید دریاچه باشد
کوهانی گفت: «دریاچه ارومیه قطعاً قابل احیاست، اما برای این کار باید دو رویکرد تازه را به مفهوم «احیا» اضافه کنیم. نخست، تعریف احیا باید تغییر کند. تاکنون گفته می‌شد برای رسیدن به تراز اکولوژیک دریاچه، باید سالانه حدود ۱۶ میلیارد متر مکعب آب وارد آن شود. اما این عدد با روند بارش‌های موجود دست‌نیافتنی به‌نظر می‌رسد؛ چراکه مقدار بارشها کاهشی و رژیم بارشها عوض شده و در حال حاضر میانگین بارش حداقل ۲۰ درصد کمتر از میانگین بلند مدت است. دوم، باید به موضوع سازگاری و تاب‌آوری توجه کنیم.»
در پایان وی تاکید کرد: «این دو گفتمان باید در آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان، به‌عنوان حوضه آبریز دریاچه ارومیه، نهادینه شوند تا سبک زندگی همه شهروندان و مدیران بر اساس واقعیت‌های جدید و نگاه سازگارانه شکل بگیرد. دیگر نباید با تصورات گذشته که القاکننده یک منطقه پرآب و کشاورزی محور بوده، هر چه خواستیم بکاریم و به مقدار مصرف آب توجهی نکنیم بلکه باید با شرایط فعلی خود را تطبیق دهیم تا در آینده، هم‌زمان با بهبود شرایط، بتوان تصمیمات تازه و درست‌تری گرفت.»
