نسخه چاپی
ارسال به دوستان
ربات‌ها، اجراکنندگان کنسرت‌های آینده / کنسرت واقعی بدون حضور هنرمند امکان‌پذیر نیست
بازار هوش مصنوعی در موسیقی، از آهنگ‌سازی تا تجربه کنسرت، این روزها مثل یک موج نوین در حال تغییر قواعد بازی است. در حالی که در جهان ارزش این بازار به میلیاردها دلار رسیده و هر روز ابزارهای خلاقانه جدیدی ارائه می‌شوند، ایران هم تجربه‌های هیجان‌انگیزی از جمله اجرای نسخه‌های هوش مصنوعی هنرمندان روی صحنه و میکس صدای خواننده‌های درگذشته با هنرمندان فعلی را تجربه کرده است. اما آیا این موج نو می‌تواند جایگزین حضور واقعی هنرمند شود یا صرفاً ابزاری برای ارتقای خلاقیت است؟ گفتگو با حامد حسین‌زادگان، فعال حوزه موسیقی، مسیر روشن‌تری برای درک فرصت‌ها و چالش‌های هوش مصنوعی در ایران نشان می‌دهد.
در سال‌های اخیر، بازار هوش مصنوعی مولد در موسیقی با سرعتی شگفت‌آور رشد کرده و حالا به یکی از محورهای نوآوری و فرصت‌های اقتصادی در صنعت موسیقی تبدیل شده است. طبق گزارش «ری‌سرچ اند مارکت»، ارزش این بازار در سال ۲۰۲۴ به حدود ۴۱۹ میلیون دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۹ به بیش از ۴.۳ میلیارد دلار برسد. چشم‌انداز بلندمدت نشان می‌دهد که در افق ۲۰۳۴، این بازار می‌تواند به ۲۲.۵ میلیارد دلار دست یابد، رشدی که حتی با استانداردهای فناوری‌های نوظهور، بی‌سابقه به شمار می‌آید.
این رشد حیرت‌آور ناشی از چند عامل کلیدی است: افزایش دسترسی به اینترنت و گسترش فناوری‌های ابری، توسعه روزافزون شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های موسیقی آنلاین، و البته افزایش آگاهی و تمایل هنرمندان به استفاده از ابزارهای نوین برای خلق موسیقی. نکته مهم این است که بازار جهانی نسبتا تکه‌تکه است و تعداد زیادی بازیگر کوچک در آن فعالیت دارند. با این حال، شرکت‌هایی مانند جوک دک، تی سانو و آیوا تکنولوجیز سهم قابل توجهی از بازار را در اختیار دارند و نقش پیشرو را ایفا می‌کنند.
هوش مصنوعی؛ از آهنگ‌سازی تا تجربه کنسرت
هوش مصنوعی مولد در موسیقی، کاربردهای متنوعی دارد؛ از آهنگ‌سازی و فرآیند خلاقانه گرفته تا تولید موسیقی، تبلیغ و بازاریابی. در حال حاضر، بخش آهنگ‌سازی و خلاقیت بزرگ‌ترین سهم را در بازار دارد و انتظار می‌رود سریع‌ترین رشد را نیز تجربه کند. این فناوری به هنرمندان اجازه می‌دهد ایده‌های خود را سریع‌تر و با دقت بالاتر پیاده‌سازی کنند، بدون آنکه کیفیت و اصالت اثر خدشه‌دار شود.
راهکارهای ابری نیز بیشترین استفاده را دارند و محبوب‌ترین انتخاب برای تولیدکنندگان و هنرمندان محسوب می‌شوند. اما راهکار ابری چیست؟
تصور کنید یک گروه موسیقی می‌خواهد یک آلبوم مشترک بسازد، اما اعضای گروه در شهرها و حتی کشورهایی مختلف زندگی می‌کنند. اگر همه بخواهند فایل‌ها را روی کامپیوترهای خود ذخیره کنند و دائم ایمیل بفرستند، زمان و انرژی زیادی هدر می‌رود و خطر از دست رفتن فایل‌ها همیشه هست.
اینجاست که راهکار ابری به کمک آنها می‌آید. همه پروژه‌ها و ابزارهای تولید موسیقی روی سرورهای اینترنت قرار دارند و هر عضو گروه می‌تواند از هر کجا، حتی از خانه یا استودیو شخصی، وارد پروژه شود، تغییرات خود را اعمال کند و همزمان بقیه اعضا هم این تغییرات را ببینند. حتی نرم‌افزارهای هوش مصنوعی که آهنگ‌سازی و میکس را انجام می‌دهند، روی همان سرورها کار می‌کنند و نیازی به کامپیوترهای قدرتمند ندارید.
به عبارتی، راهکار ابری مثل یک استودیوی موسیقی آنلاین است که همیشه باز است و همه اعضای گروه می‌توانند همزمان روی آن کار کنند، بدون هیچ محدودیت جغرافیایی یا سخت‌افزاری. این ابزار نه‌تنها سرعت و دقت تولید موسیقی را بالا می‌برد، بلکه امکان خلاقیت و همکاری را به شکل قابل توجهی گسترش می‌دهد. این‌ها امکاناتی هستند که در گذشته، تنها برای استودیوهای بزرگ و محدود امکان‌پذیر بود.
سیستم‌های عامل و کاربران نهایی نیز در این رشد نقش دارند. بیشتر کاربران حرفه‌ای و مهندسین صدا و میکسرها از این فناوری بهره می‌برند، اما پیش‌بینی می‌شود موسیقی‌دانان الکترونیک سریع‌ترین رشد را در سال‌های آینده داشته باشند. از نظر جغرافیایی، آمریکای شمالی در حال حاضر بزرگ‌ترین بازار است، اما آسیا-پاسفیک و اروپای غربی به سرعت در حال رشد هستند و انتظار می‌رود به قطب‌های اصلی هوش مصنوعی در موسیقی تبدیل شوند.
کنسرت‌های آینده در دست ربات‌ها؟ فعال موسیقی: «کنسرت واقعی بدون حضور هنرمند امکان‌پذیر نیست»
هوش مصنوعی و موسیقی
فرصت‌ها و چالش‌ها
یکی از مهم‌ترین فرصت‌ها در بازار جهانی، افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه تولید موسیقی است. هوش مصنوعی می‌تواند فرایندهای خلاقانه را کوتاه کند و به هنرمندان کمک کند ایده‌های پیچیده را در زمان کوتاه‌تری به موسیقی تبدیل کنند. همچنین، این فناوری امکان ایجاد موسیقی سفارشی برای تبلیغات، بازی‌ها، فیلم و محتوای دیجیتال را فراهم می‌کند، که به‌طور مستقیم می‌تواند درآمد هنرمندان و شرکت‌ها را افزایش دهد.
اما این مسیر بدون چالش نیست. هزینه‌های عملیاتی بالا، نگرانی‌های مربوط به مالکیت معنوی و قوانین کپی‌رایت، و نگرانی درباره جایگزینی انسان‌ها با ماشین‌ها از جمله موانع اصلی رشد هستند. حتی در بازارهای پیشرفته، هنوز بسیاری از هنرمندان نگرانند که تکنولوژی به جای کمک، جایگاه انسانی خلاقیت را تنگ کند.
شرایط هوش مصنوعی در موسیقی در ایران: از بازسازی صدای هنرمندان درگذشته تا ورژن جدید مهراد هیدن
در ایران، ورود هوش مصنوعی، از نظر ابزارهای فنی و ایجاد رقابت در بازارهای اصلی به موسیقی هنوز محدودتر است، اما نمونه‌های جالب توجهی وجود دارد. برای مثال، خواننده‌ای مانند مهراد هیدن در خارج از کشور، یا یک خواننده زن که در اصل نسخه هوش مصنوعی است اجرای خود را روی صحنه برده است و نه تنها تجربه‌ای متفاوت از کنسرت‌ها ارائه داده است، بلکه باعث شده است موضوع ورود هوش مصنوعی به حوزه برگزاری کنسرت در ایران بیشتر مورد بحث قرار بگیرد؛ این اتفاق تجربه‌ای است که نشان می‌دهد حتی با محدودیت‌هایی که ممکن است هنرمندان ایرانی حتی در خارج از کشور با آن دست و پنجه نرم کنند، آنها به دنبال بهره‌گیری از فناوری‌های نوین هستند.
علاوه بر این، می‌توان نمونه‌هایی از میکس صداهای خواننده‌های درگذشته با صدای خواننده‌های فعلی را مشاهده کرد که به‌صورت آزمایشی در فضای موسیقی ایران عرضه می‌شوند. این تجربه‌ها، هرچند هنوز جای کنسرت سنتی و حضور فیزیکی هنرمند را نمی‌گیرند، اما نشان‌دهنده گرایش به آزمایش و تجربه خلاقانه هستند و می‌توانند در آینده نزدیک به شکل رویدادهای موسیقی نوآورانه و تجربه‌ای متفاوت از کنسرت بدل شوند.
با این حال، شرایط اقتصادی و زیرساختی ایران تفاوت‌های جدی با بازارهای جهانی دارد. ضعف قوانین کپی‌رایت و مالکیت معنوی، محدودیت دسترسی به فناوری‌های ابری و شبکه‌های توزیع جهانی، و هزینه‌های بالای تولید و تجهیزات باعث می‌شود هوش مصنوعی هنوز نتواند نقش تعیین‌کننده‌ای در کنسرت‌ها و صنعت موسیقی ایران داشته باشد. با این حال، همانند بازار جهانی، این ابزارها می‌توانند کمک‌کننده و مکمل خلاقیت هنرمندان باشند، بدون آنکه جایگاه آنها را تنگ کنند.
وقتی بازار ایران را با بازار جهانی مقایسه می‌کنیم، تفاوت‌ها روشن است: در جهان، هوش مصنوعی نه تنها به تولید موسیقی کمک می‌کند بلکه می‌تواند در بازاریابی، تحلیل مخاطب و تجربه زنده کنسرت‌ها هم وارد شود. در ایران اما، کاربردهای اصلی این فناوری هنوز محدود به آزمایش‌های خلاقانه و میکس صداست. با این حال، فرصت‌هایی که در جهان ایجاد شده، به هنرمندان ایرانی ایده می‌دهد که چگونه می‌توانند در آینده از این ابزارها بهره‌برداری کنند، حتی اگر هنوز زیرساخت‌ها محدود باشند.
یکی از فرصت‌های کلیدی، استفاده از هوش مصنوعی در خلق تجربه‌های تعاملی برای مخاطبان است؛ تجربه‌ای که می‌تواند جایگزین یا مکمل حضور فیزیکی در کنسرت باشد. این همان روشی است که در دنیا با اجرای نسخه هوش مصنوعی هنرمندان روی صحنه آزمایش شده و بازخوردهای مثبت و منفی زیادی داشته است.
نگاه به آینده و چشم‌انداز رشد
تحلیلگران توصیه می‌کنند که شرکت‌ها و هنرمندان فعال در حوزه موسیقی و هوش مصنوعی بر چند محور تمرکز کنند: توسعه ابزارهای خلق موسیقی بر اساس متن و ایده‌های کاربر، استفاده از راهکارهای ابری برای همکاری و تولید همزمان، توجه به بازار موسیقی الکترونیک و هنرمندان حرفه‌ای، و ایجاد تجربه‌های تعاملی و جدید برای مخاطبان شهری.
با این استراتژی‌ها، امکان دارد بازار ایران نیز به تدریج تجربه‌های مشابه جهانی را به خود ببیند، البته با توجه به محدودیت‌های زیرساختی و قانونی. اما نکته مهم این است که مطابق نظر بسیاری از کارشناسان مهم موسیقی در جهان هوش مصنوعی، در نهایت، ابزاری کمکی و توسعه‌دهنده خلاقیت است، نه جایگزین انسان؛ حتی در جهان پیشرفته، جایگاه هنرمند و تجربه انسانی در موسیقی غیرقابل جایگزینی باقی می‌ماند.
گفتگو با حامد حسین زادگان، فعال حوزه موسیقی
او به فرصت‌ها و تهدیدهای هوش مصنوعی در موسیقی ایران اشاره کرد و تحلیل‌هایش مسیر روشن‌تری برای درک نقش این فناوری در آینده موسیقی کشور ارائه می‌کند.
حامد حسین‌زادگان می‌گوید که ورود گسترده‌تر هوش مصنوعی به حوزه موسیقی می‌تواند کیفیت تولید را افزایش دهد اما «جایگزینی» هنرمندان در کنسرت‌ها را محتمل نمی‌داند؛ او همچنین هشدار می‌دهد که ساختار مالکیت آثار با رشد شبکه‌های اجتماعی و ابزارهای دیجیتال در حال دگرگونی است.
حسین‌زادگان با تاکید بر اهمیت زیرساخت علمی و فناوری کشور گفت: «یکی از مسائل اصلی این است که تکنولوژی در کشور ما تا چه حد جایگاه دارد و بنیه علمی‌مان چقدر است. نکته دوم هم این است که مخاطب تا چه اندازه آماده چنین تغییراتی است.»
در تحلیل نقش هوش مصنوعی در فرایند تولید، او تاکید کرد: «هوش مصنوعی در حدی که من اطلاع دارم و تجربه می‌کنم، یک دستیار است؛ ابزاری برای ارتقای کیفیت تولید آثار. اما اینکه بخواهد جایگزین هنرمند شود، از منظر من موضوع متفاوتی است.»
حسین‌زادگان افزود: «ممکن است بازاری به نام «موسیقی هوش مصنوعی» شکل بگیرد، ولی این بازار لزوماً به معنی تنگ شدن میدان برای هنرمندان نیست. اساساً این دو مقوله؛ یعنی بازار تولید ماشینی و موقعیت هنرمند از پایه یکی نیستند.»
کنسرت؛ فراتر از پخش صوت
برای روشن‌تر کردن مرزبندی میان تکنولوژی و اجرا، او مثال‌هایی از تجربه‌های فنی و تاریخی آورد: «همان‌طور که ورود میکروفن‌ها و اسپیکرهای پیشرفته هیچ‌گاه جای خواننده را نگرفت، یا وقتی دی‌جی‌ها آمدند پیش‌بینی می‌شد کنسرت‌ها از بین بروند اما چنین نشد؛ دلیلش این است که کنسرت موضوعی فراتر از پخش صوتِ باکیفیت است؛ کنسرت، تولید، موسیقی و از همه مهم‌تر، تولید یک احساس است.»
درباره نمونه‌های اخیر که نسخه‌های هوش‌مصنوعی خواننده‌ها روی صحنه اجرا شده‌اند، او گفت: «این‌ها را می‌توان به‌عنوان یک تجهیز جدید در ایونت‌ها دید. اما شاخصه‌های اصلی کنسرت، حضور فیزیکی هنرمند، ارتباط چشمی و کلامی او با مخاطب است که عملا به هیچ وجه در این مدل اتفاق نمی‌افتند. شاید نوع جدیدی از ایونت پدید آید که سرگرم‌کننده باشد و نامش کنسرت هوش مصنوعی باشد، اما آن را کنسرت واقعی نمی‌دانم.»
چالش مالکیت فکری و قانون کپی‌رایت
مسئله مالکیت فکری و حقوقی نیز بخش دیگری از صحبت‌های او بود. حسین‌زادگان با اشاره به خلأها و ضعف‌های قانون‌گذاری در ایران گفت: «ما در ایران اساساً قراردادهای بین‌المللی کپی‌رایت را نپذیرفته‌ایم و به همین خاطر ساختار حقوقی محافظ آثار به شکل کامل وجود ندارد.»
او درباره تأثیر شبکه‌های اجتماعی و تسلط دیتافروشان بر قدرت نشر تاکید کرد: «امروز اختیار اصلی در دست کسی است که دیتا و قدرت انتشار دارد. دیگر ملاک سنتی «این اثر مال من است» نیست؛ سرعت انتشار و کنترل داده‌ها معنا را تعیین می‌کند. یعنی هر کسی زودتر منتشر کند برنده می‌شود و این مسئله در ایران ربطی به حق مالکیت ندارد. به اعتقاد من قانون سنتی کپی‌رایت رو به افول است، نه صرفاً به‌خاطر هوش مصنوعی، بلکه به‌خاطر تحول نهادی و تکنولوژیک که مشابه ورود رمزارزها به سیستم بانکی است.»
آثار قدیمی هنوز زنده‌اند
نکته پایانی او این بود که با وجود همه تغییرات، آثار قدیمی و ترک‌هایی که سال‌ها تولید شده‌اند می‌توانند دوباره و به‌واسطهٔ رویدادهای نو مطرح شوند: «با وجود شبکه‌های اجتماعی می‌بینیم حتی ترک‌های قدیمی دوباره جان می‌گیرند؛ بنابراین کپی‌رایت سنتی دیگر کارکرد سابق را ندارد و مدل‌های جدیدی جای آن را خواهند گرفت.»
